گزارش حاضر ضمن مروری بر وضعیت موجود سمنها، پتانسیلها، مزیتها و چالشهای اساسی مرتبط با حضور مردم و سمنها را در ساختار اداری کشور به اختصار مورد اشاره قرار میدهد که از نظرتان میگذرد.
بمباران اطلاعاتی، انباشت دانایی، ارتباطات جهانی و جامعه چند صدایی از مشخصههای روزگار انسان در آغاز هزاره سوم است. حضور مدنی انسان در این اوضاع حضوری مشارکت جویانه است؛ به این معنا که مردم دیگر میخواهند نقش مهمتری در محیط و جامعهای که در آن زندگی میکنند بهعهده بگیرند و این یعنی شکلگیری نهادهای مدنی و زایش تشکلهای مختلف در عرصههای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.به این ترتیب باید گفت امروزه دیگر در هر جامعهای همپای دولت، مشارکت دو رکن مهم «بخش خصوصی» و «جامعه مدنی» در اداره امور جاری و بخشی از کارکردهای دولت بهعنوان یک ضرورت پذیرفته شده است. این در حالی است که در کشوری مانند ایران سابقهای طولانی در زمینه حضور نهادهای خود جوش مردمی در راستای کمکهای عامالمنفعه و گاه در راستای کمک به دستگاه قضا و اداره روستا وامور محلی، وجود دارد.
جلوهای بسیار روزآمدتر از این مسئله را نیز میتوان در پیروزی انقلاب اسلامی شکوهمند ایران در بهمن 57 و همین طور 8سال اداره جنگ و دفاع مقدس دید. با این اوصاف است که میتوان گفت سازمانهای غیردولتی مدرن و نوپا در ایران به واقع امتداد نهادهای خودجوش سنتی - مذهبی و ملی هستند که با شکل و ساختار جدید به مقولات تازهتری در عرصه توسعه و تحولات اجتماعی نظر دارند و با اتخاذ سیاستهای نوین مدیریتی با پیشگرفتن روشهای جدید در برنامهریزی و ارائه خدمات درصدد ایفای نقش بیشتری در اداره جامعه هستند و بی تردید سمنها یکی از مصداقهای مشارکت مردم در اداره امور کشورند.
1- به چگونه سازمانی میتوان سازمان مردم نهاد(سمن) گفت؟
براساس تعریف سازمان ملل، NGOها یا سازمانهای غیردولتی باید دارای چهار مشخصه اصلی باشند: 1) از وابستگی مستقیم به هر حکومتی آزاد باشند 2) فعالیتهای سیاسی و وابستگی به احزاب سیاسی نداشته باشند 3) غیرانتفاعی باشند و فعالیت اقتصادی نکنند 4) فاقد فعالیتهای خشونتآمیز بوده و با گروههای بزهکار مرتبط نباشند.در تعریفی دیگر از سازمان مردمنهاد براساس مفاد آییننامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمانهای مردمنهاد مصوب 84/5/8 هیأت وزیران باید گفت: سازمان مردمنهاد به تشکلی اطلاق میشود که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیرحکومتی بهصورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوط، تأسیس شده و غیرانتفاعی، غیرسیاسی و عضوپذیر است.
2 - اهداف
عمدهترین اهدافی را که سازمانهای غیردولتی و مردم نهاد غالبا بهدنبال آن هستند، میتوان در نمودار روبهرو نشان داد:
کارکرد و اهمیت سمنها بهعنوان واسط بین حکومتها و مردم.
تشکلهای غیردولتی بهعنوان راهکارهایی نو برای مشارکت بخشی مردم در تعیین سرنوشت خویش از آن جهت در دنیای امروز اهمیت دارند که میتوانند بهعنوان حلقه واسط بین حکومتها و مردم، عهدهدار انتقال خواستههای مردم به نظام حکومتی شوند.
اما یک سازمان مردمنهاد برای رسیدن به اهداف موردنظر خود از شیوهها و روشهای متفاوتی بهره میگیرد که میتوان آنها را در 8مورد دستهبندی و بررسی کرد. توجه دقیق به این کارکردها، میتواند پیشدرآمدی مناسب برای بازیابی حیطه عملکرد، میزان نفوذ و همچنین آسیبپذیری سازمانهای مردمنهاد باشد:
1 - جمعآوری، ارزیابی و انتقال اطلاعات
2 - ارائه پیشنهاد به دولت یا سازمان بینالمللی
3 - اقدامات حمایتی و وکالتی
4 - آموزش، پژوهش و انجام مطالعات
5 - ایجاد تشریک مساعی
6 - جمعآوری و ارائه کمکهای حقوقی و بشردوستانه
7 - کارکرد روانی تبلیغاتی
8 - ایفای نقش ناظر در تعهدات داخلی و بینالمللی دولت.
3- آسیبهای فراروی سمنها در وضعیت موجود
در برنامهای برای پیشرفت و عدالت پس از ساعتها مداقه کارشناسی و تبادل نظری و پژوهشهای راهبردی، به نتیجه علمی و عملی ویژهای درباره آسیبهای وارد بر فعالیت سمنها در ایران رسیدهایم که برخی از آن به شرح زیر است:• ناتوانی در کسب جایگاه مناسب در برنامههای توسعه دولت
• کسب مشروعیت از دولت به جای مردم
• شخص محور بودن و قائم به شخص یا امناء بودن
• تداوم یا الگو برداری از شیوه مدیریت دولتی در سازمانهای مردمنهاد یا حضور گسترده مدیران دولتی در این سازمانها که منجر به تولد «سمند»ها (سازمانهای مردم نهاد دولتی) و تبعیض و برخورداری از رانت شده است
• فقدان نظام جامع قانونی مرتبط با سمنها
• حمایتهای کاذب و شعاری برخی از کشورهای خارجی از سمنها
• وجود رویکرد سیاسی و امنیتی به سمنها
• ناکافی بودن اطلاعات مردم از سمنها و... .
4- ظرفیتها و مزیتها
با دانستن آسیبهای فراروی سمنها در وضعیت موجود کشور باید به پتانسیلها و مزیتهایی که میتواند درصورت برنامهریزی مناسب، نظام اداری کشور را از مشارکت گسترده مردمی برخوردار کند، نیز اشاره کرد:• وجود توانایی نوآوری و سازگاری در جامعه
• مشارکت گسترده و بدون توقع مردم در فراخوانهای نظام (انتخابات، راهپیماییها و...) و تجارب موفق در کارهای داوطلبانه و مشارکتهای مردمی پس از انقلاب اسلامی
• پیوند قوی سمنها با توده مردم
• عدموجود تبعیض در زبان، نژاد، رنگ، مذهب و جنس در جامعه
• وجود ذخایر نفت و انرژی بهعنوان منابع تأمین مالی توسعه سمنها
• امکان استفاده از تجارب سایر کشورها، بانک جهانی و بومیسازی آنها.
5- چالشهای اساسی
متأسفانه در سیاستگذاریهای دولت، جامعه مدنی از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. دخالت مستقیم دستگاههای اجرایی دولتی، در فرایند شکلگیری این سازمانها یا حتی نظارت بر عملکرد آنها، نگاه معطوف به آنها را از یک پدیده اجتماعی که بستر رشد افراد جامعه بهویژه نسل جوان به شمار میرود، به نگاه امنیتی و سیاسی سوق داده و اثرات این نوع نگاه هم بدیهی است که زمینه و فرصت استفاده از این حوزه را دچار آسیب جدی کرده است. از طرفی باید گفت متأسفانه یکی از عمدهترین دلایل عدمرشد و شکوفایی سمنها در ایران، این است که سهم عمده مخارج دولت از فروش نفت حاصل میشود که در اختیار خود اوست. لذا دستگاههای دولتی معمولا الزامی برای پاسخگویی به شهروندان یا نهادهای اجتماعی برای خود قائل نیستند. موارد بسیار دیگری در پژوهش گروه کاربرنامهای برای پیشرفت و عدالت برای اضافه شدن به بحث چالشها وجود دارد که در ادامه تنها به آوردن چند جدول آماری از وضعیت سمنها در کشور(1383) بسنده میشود و اینکه این آمار در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه حتی سطح بسیار نازلی دارد.6- اهداف، راهبردها، اقدامات اساسی
اکنون با توجه به همه آنچه از وضعیت موجود سمنها در کشور به اجمال مورد اشاره قرار گرفت باید به برخی اهداف ، راهبردها و اقدامات اساسی برای برونرفت از این وضعیت اشاره کرد؛ برون رفتی که قطعا نتیجه آن ارتقای نقش مردم و سمنها در ساختار اداری کشور خواهد بود.