102 سال پیش ساعت 5 صبح روز پنجم خرداد ماه ۱۲۸۷ خورشیدی «مته حفاری انگلیسی‌ها» ناامیدانه از زمینی به ضخامت ۳۰۰ متر عبور کرد تا برای رسیدن به «طلای سیاه» آخرین ضربه‌های کاری خود را فرود آورد. مته دل صخره‌ای را شکافته بود که اتفاقا روی منبع زیادی از نفت قرار داشت. فریاد شادی مهندس حفار «جورج برنارد رینولدز» به آسمان رسید و بعد از چند ثانیه در همهمه کارگران ذوق‌زده ایرانی گم شد.
چاه «شماره یک» مسجدسلیمان شاهد فوران نفت از عمق ۳۶۰ متری زمین بود، فورانی که نخستین قطره را ۱۵ متر بالاتر از نوک دکل نصب شده روی چاه به یادگار گذاشت و از اینجا بود که داستان پر ماجرای نفت ایران آغاز شد. از «چاه شماره یک» مسجدسلیمان که اکنون به موزه‌ای کم‌رونق تحت نظارت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب تبدیل شده است، ابتدا روزانه ۳۶ هزار لیتر معادل ۸ هزار گالن نفت استخراج می‌شد. البته بعدها با توسعه تدریجی میادین نفتی در این شهر بیش از ۳۰۰ چاه جدید نیز حفر کردند که همین امر باعث شد تا در مدتی اندک مسجدسلیمان نخستین شهر نفت‌خیز خاورمیانه، به شهری مدرن، زیبا و پررونق تبدیل شود.
در آن زمان شاید به ذهن هیچ کس خطور نمی‌کرد که این شهر جدیدالتاسیس در سال 1389 به شهری با مشکلات پیچیده برای زندگی عادی (همچون نبود آب شرب کافی، اجبار در استنشاق گازهای سمی و خطرناک و بیکاری) تبدیل شود. شاید بسیاری از کسانی که برای کسب شغلی پردرآمد به این شهر مهاجرت کردند فکر روزی را نمی‌کردند که فرزندان و نوادگان آنان با اشتیاق کامل مهاجرت از این شهر را به سکونت در آن ترجیح دهند و مسجدسلیمان به روزی برسد که با کاهش جمعیت مواجه شود، اما واقعیت این است که مسجدسلیمان امروز به چنین وضعی دچار شده است.
هرچه ذخایر نفت در این شهر به سبب استخراج بی‌محابای انگلیسی‌ها کاهش یافت، نشانه‌های ویرانی و شکست در چهره MIS - لقبی که انگلیسی‌ها به مسجدسلیمان داده بودند- بیشتر نمایان شد.
علی مسجد‌سلیمانی به نقل از پدر خود که یکی از ساکنان قدیمی این شهر است در وبلاگی می‌نویسد: «مشکل اصلی مسجدسلیمان تشکیل آن بر مبنای فعالیت‌های نفتی بود و بعد از کاهش ذخایر نفتی اصولا رسیدگی به این شهر از نظر شرکت نفت دیگر توجیهی نداشت و شهری که همه کارهایش بر پایه صنعت نفت بود به منطقه‌ای بدون متولی تبدیل شد، در حالی‌که در این زمان بسیاری از شهرهای ایران با اتکا بر اعتبارات ناشی از نفت استخراج شده از این شهر دارای تشکیلات منسجم برای اداره یک شهر شده بودند.» این شهروند ادامه می‌دهد: «با کاهش فعالیت‌های نفتی در مسجدسلیمان و انتقال مراکز اداری و مدیریتی شرکت نفت به اهواز، موج جدیدی از نسل جوان بیکار در این شهر به‌وجود آمد و این وضع اکنون شدت بیشتری پیدا کرده و بیکاری در این شهر به یک معضل اساسی تبدیل شده، به‌گونه‌ای که آمار بیکاری در این شهر یکی از بالاترین نرخ‌های بیکاری کشور است.»
آلودگی 4 ساله گاز
همه مشکلات مسجدسلیمان به توسعه نیافتگی و بیکاری ختم نمی‌شود؛ یکی از مشکلاتی که ساکنان شهر این روز‌ها هم با آن دست و پنجه نرم می‌کنند نشت نفت از دل زمین است. بالا آمدن لایه زیرزمینی مخزن «آسماری» مسجدسلیمان، موجب شده است نفت در نقاط بسیاری از این شهر به‌صورت جوشان از دل زمین نشت کند و آلودگی و مشکلات زیادی برای ساکنان به‌وجود آورد. به گفته استاندار خوزستان، در 6 منطقه آلوده به نفت و گاز مسجدسلیمان، 5 هزار واحد مسکونی وجود دارد که حدود 25 هزار نفر جمعیت در آن ساکن هستند.
سید جعفر حجازی می‌گوید: «این تعداد واحد مسکونی روی 320 چاه نفت فعال و غیرفعال قرار دارد و بر همین اساس باید بخشی از شهر مسجدسلیمان جابهجا شود و در مناطق ایمن استقرار یابد.» 4 سال پیش یعنی در سال 1385 یکی از مصوبات نخستین هیات دولت درخوزستان بررسی و اتخاذ تمهیدات لازم برای ایمن‌سازی مناطق آلوده به نفت و گاز شهرستان مسجدسلیمان بود.
براساس این مصوبه، تخلیه و تخریب واحدهای مسکونی و غیرمسکونی مستقر در مناطق شش‌گانه خطر‌خیز به دلیل نشت گاز و نفت و ایجاد فضای سبز در آنها و انتقال ساکنان به نقاط امن معروف به 100 هکتاری «چم آسیاب» یا «هوانیروز» با همکاری وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مربوط برنامه‌ریزی شده و قرار بود بودجه مربوط به این طرح مهم از اعتبارات وزارت نفت تامین شود. با این حال سروش مدبری، مدیرکل سابق دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست، بعد از 4 سال در این‌باره می‌گوید: «با وجود اینکه نفت در این منطقه تمام و مخازن خالی شده است، اما گازهای موجود در مخزن‌ها خودبه‌خود بالا می‌آیند و شرایط زندگی در این منطقه را برای مردم سخت می‌کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «هیچ اقدام یا مطالعه‌‌ای برای رفع این آلودگی‌ها در منطقه صورت نگرفته است. گازهایی نظیر هیدروکربن و متان به‌طور طبیعی از مخازن نفت منتشر می‌شود که اکنون این گاز‌ها فضای مسجدسلیمان و مناطق اطراف آن را پر کرده است».به گفته برخی از شهروندان، شرکت نفت مناطق آلوده را خرید و برای جابه‌جایی ساکنان اقدام کرد، اما این کار نیز مشکلاتی به‌دنبال داشته است. مثلا باعث شد قیمت خانه‌ها در مسجدسلیمان به شکل سرسام‌آوری بالا برود و کسانی که در مرحله بعد اقدام به واگذاری خانه‌های خود کردند به مبلغی دست یافتند که برای خرید یک خانه محقر هم کافی نیست.
ناهمخوانی اعتبارات با برآورد کنونی
با این حال معاون عمرانی استاندار خوزستان از آماده‌سازی 1355 واحد مسکونی برای جابه‌جایی مردم مناطق آلوده به نفت و گاز در مسجدسلیمان تا پایان امسال خبر می‌دهد و می‌گوید: «به‌منظور جابه‌جایی ساکنان از مناطق آلوده به نفت و گاز مسجدسلیمان و براساس مصوبه سفر هیات دولت، 5 هزار واحد مسکونی واقع در مناطق آلوده جابهجا می‌شوند که در مرحله نخست این طرح، وزارت نفت مقاوم‌سازی ساختمان‌های بدون استفاده منطقه هوانیروز مسجدسلیمان را برعهده دارد و پس از انجام تغییرات اولیه و مقاوم‌سازی اسکلت ساختمان‌های این منطقه، 1355 واحد مسکونی آماده‌سازی خواهد شد.»
خیرالله خادمی تصریح می‌کند: «اعتبار تعیین‌شده از سوی وزارت نفت برای جابه‌جایی 5 هزار واحد مسکونی، 120 میلیارد تومان بود که برای سال گذشته تعیین شد و این مبلغ با برآورد کنونی اجرای طرح هم‌خوانی ندارد.»
به گفته وی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی موظف است برآورد مبلغ جدید را تا 2 ماه آینده برای افزایش اعتبار به وزارت نفت ارائه کند. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی به‌عنوان مجری طرح جابه‌جایی مناطق آلوده مسجدسلیمان و سازمان مسکن و شهرسازی خوزستان به‌عنوان ناظر طرح فعالیت می‌کنند و استانداری خوزستان نیز مدیریت طرح را برعهده دارد.
به گفته مسئولان، در منطقه هوانیروز مسجدسلیمان 350 واحد مسکونی با 65 درصد پیشرفت فیزیکی و 405 واحد مسکونی با 43 درصد پیشرفت فیزیکی در حال آماده‌سازی است. خادمی در این‌باره می‌گوید: «لازم است امکانات زیربنایی واحدهای مسکونی جدید مانند آب، برق و گاز تامین شود. همچنین باید خاطرنشان کرد که دستگاه‌های مربوط موظف به برآورد اعتبار لازم برای ایجاد مراکز عمومی مانند مدرسه، مسجد و مراکز بهداشتی نیز هستند.»
مسجدسلیمان از دیرباز تاکنون
مسجدسلیمان در شمال شرقی استان خوزستان و در 125 کیلومتری اهواز واقع شده است. این شهرستان از شمال به دزفول از شرق به استان چهارمحال و بختیاری و ایذه، از جنوب به رامهرمز و از غرب به شوشتر محدود می‌شود. مسجدسلیمان از لحاظ اقلیمی دارای آب و هوای نیمه صحرایی است. نواحی شمالی آن به‌دلیل واقع شدن در حاشیه سلسله جبال زاگرس زمستان‌های سرد همراه با برف و تابستان‌های معتدل دارد، اما نواحی جنوب دارای بهاری دل‌انگیز ،تابستانی گرم و خشک اما کوتاه، پاییزی مطبوع و زمستانی معتدل است. این شهرستان در سده‌های میانه «تلغر» نام داشت و این نام به سرزمینی گفته می‌شد که از کنار رودخانه کارون تا زمین‌های خاوری چشمه نفت امتداد داشت.
قسمت بالایی این ناحیه را«ترک دز» و پایین‌تر را «مسجدسلیمان» می‌خواندند. بلوک تلغر در قدیم سرزمین آبادی بود و روستاهای سر‌سبزی در آن وجود داشت. یاقوت حموی، جغرافیدان و تاریخ‌نویس مشهور قرن هفتم هجری قمری می‌نویسد: در حوالی ایذه (احتمالا مسجدسلیمان فعلی) آتشکده‌ای بوده که تا زمان هارون‌الرشید فروزان بوده است. مسجدسلیمان مدتی نیز به نام جهانگیری و میدان نفتون نیز معروف شد. در آخر هم انگلیسی‌ها به این شهر MIS می‌گفتند.
حفاری انگلیسی‌ها در ایران برای نخستین‌بار در این منطقه به نفت رسید و مرغوبیت نفت به‌دست آمده توجه مدیران شرکت «دارسی» را جلب کرد که به همین دلیل آنان ساختن راه‌ها و کندن چاه‌های دیگر را در دستور کار قرار دادند و خانه‌های زیادی را برای کارکنان اروپایی، هندی و ایرانی بنا کردند. شرکت نفت دارسی ساخت شهر مسجدسلیمان را در سال 1906 آغاز کرد. وقتی فضای کسب و کار در مسجدسلیمان رونق گرفت، مردم بسیاری از هر سو به این منطقه آمدند و این سرزمین رو به توسعه و پیشرفت نهاد. مسجدسلیمان، اکنون از شهرهای مهم صنعتی خوزستان به شمار می‌رود. این شهرستان دارای 3 بخش (مرکزی، لالی و اندیکا) و 13 دهستان است.
