هند، چهارمین مصرف‌کننده نفت جهان

با وجود بحران مالی جهانی، تقاضای انرژی هند همچنان روبه افزایش است. پیش‌بینی می‌شود تقاضای انرژی مصرفی در بخش حمل‌ونقل این کشور بالا باشد، زیرا برآوردها حاکی از آن است که مالکیت وسایل نقلیه در سال‌های آینده به‌سرعت افزایش یابد. هند از منابع کافی انرژی در داخل برخوردار نیست و بخش اعظم نیازهای رو به رشد انرژی‌‌اش را وارد می‌کند. اطلاعات آژانس بین‌المللی انرژی برای سال 2008میلادی حاکی از آن است که میزان استفاده از انرژی برق در کشور هند در مجموع حدود 65درصد بوده است. در مناطق شهری در مقایسه با مناطق روستایی، 93درصد جمعیت دسترسی به انرژی برق داشته‌اند، درحالی‌که در مناطق روستایی میزان دسترسی حدود 50درصد بوده است و تقریبا در هند حدود 400میلیون نفر به انرژی برق دسترسی نداشته‌اند.

براساس گزارش نشریه بین المللی نفت و گاز، هند تا ژانویه 2010 دارای حدود 5 میلیارد و 600میلیون بشکه ذخایر اثبات‌شده نفت خام بوده است که دومین ذخایر بزرگ بعد از چین در منطقه آسیا- اقیانوسیه به‌شمار می‌رود. ذخایر نفت خام هند از نوع سبک و شیرین و درجه غلظت آن از 38درجه در منطقه ساحلی بمبئی تا 32درجه در حوزه‌های خشکی است.

هند در سال 2009میلادی روزانه 880 هزار بشکه از کل تولید نفتش را از بیش از 3600چاه نفت تولید کرد. از این میزان 680 هزار بشکه نفت خام و مابقی مایعات و فراورده بود. هند در سال 2009 میلادی روزانه حدود 3میلیون بشکه نفت مصرف کرد و چهارمین مصرف‌کننده بزرگ نفت در دنیا بود. آژانس بین‌المللی انرژی رشد سالانه مصرف انرژی هند در سال2011 را حدود 100هزار بشکه در روز پیش‌بینی می‌کند.

2عامل افزایش مصرف نفت و تولید نسبتا کم سبب شده است هند متکی به واردات برای تامین نیاز باشد. این کشور در سال 2009میلادی ششمین واردکننده خالص نفت در دنیا بود و حدود 2میلیون و 100هزار بشکه نفت در روز یا حدود 7درصد نیاز نفتش را وارد می‌کرد. آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی می‌کند هند چهارمین واردکننده خالص نفت در جهان تا سال2025 بعد از آمریکا، چین و ژاپن شود. حدود 70 درصد واردات نفت خام هند از منطقه خاورمیانه و به‌طور عمده از عربستان سعودی و ایران است. دولت هند پیش‌بینی می‌کند که این وابستگی جغرافیایی در دورنمای کاهش تولید داخلی افزایش یابد.

گرچه دولت هند در سال‌های اخیر گام‌هایی برای مقررات‌زدایی صنعت هیدروکربن و تشویق بیشتر به سرمایه‌گذاری خارجی برداشته اما بخش نفت هند تحت‌سیطره شرکت‌های دولتی است. شرکت دولتی نفت و گاز هند (ONGC ) بزرگ‌ترین شرکت نفت هند است و بخش بالادستی صنعت نفت این کشور را در اختیار دارد.

شرکت دولتی اویل ایندیا دومین تولیدکننده بزرگ نفت هند است و دیگر بازیگران دولتی بزرگ این عرصه، شرکت نفت هند(IOC) و شرکت گاز(GAIL) هستند.

علاوه بر این، شرکت خصوصی صنایع ریلانس هند درحال تبدیل شدن به یک اپراتور مهم در بخش نفت و بزرگ‌ترین شرکت خصوصی نفت و گاز در این کشور است. شرکت Cairn India، شعبه شرکت انگلیسی Cairn Energy و شرکت استخراج بی‌جی نیز از اپراتورهای مهم بخش خصوصی در صنعت نفت هند هستند.

به‌عنوان یک واردکننده خالص، دولت هند سیاست‌هایی با هدف افزایش فعالیت‌های تولید و استخراج اتخاذ کرده است. به‌عنوان بخشی از یک تلاش برای جذب حداکثری نفت باتجربه حفاری در آب‌های عمیق و دیگر روش‌های فنی، وزارت نفت و گاز طبیعی، سیاست لیسانس جدید استخراجNELP را در سال 2000 اتخاذ کرد که برای نخستین بار اجازه می‌دهد شرکت‌های خارجی 100درصد مالکیت سهام در طرح‌های نفت و گاز را داشته باشند. باوجود این، شرکت‌های بین‌المللی نفت وگاز درحال حاضر در تعداد کمی از میادین فعالیت دارند.

بخش پایین دستی صنعت نفت هند نیز در اختیار شرکت‌های دولتی است. شرکت نفت هند (IOC ) بزرگ‌ترین شرکت دولتی در بخش پایین دستی است و 10 تا 18پالایشگاه نفت را اداره و حدود سه چهارم شبکه حمل‌ونقل خط لوله نفت داخلی را کنترل می‌کند. صنایع ریلانس در سال1991 نخستین پالایشگاه خصوصی هند را افتتاح کرد و سهم قابل توجهی از بازار هند را به‌دست آورد. بخش عمده ذخایر نفت هند در منطقه برون‌ساحلی و در غرب این کشور و در منطقه خشکی در شمال شرق است. گرچه ذخایر قابل توجهی در منطقه برون ساحلی خلیج بنگال و ایالت راجستان است اما بزرگ‌ترین میدان نفتی هند واقع در شمال غرب بمبئی و تحت اداره شرکت دولتی نفت و گاز هند است. دیگر میادین بزرگ نفتی هند در حوزه کریشنا-گوداواری واقع در خلیج بنگال است.

بلوک دی شش در حوزه کریشنا- گوداواری که تحت اداره شرکت صنایع ریلانس است تولید نفت را در سپتامبر2008 آغاز کرد.
سازوکار اولیه که از طریق آن دولت هند طرح‌های جدید استخراج و تولید را پیش برد در چارچوب سیاستNELP بوده است. آخرین دور مناقصه‌های NELP در آوریل2009 آغاز شد و حدود یک میلیارد و یک صد میلیون دلار سرمایه‌گذاری را جذب کرد. هند در حال حاضر برنامه دارد دور جدید مناقصه NELP را سه‌ماهه سوم سال2010 شروع کند.شرکت‌های ملی نفت هند در سال‌های اخیر به‌طور روزافزونی در پی کسب سهام برابر در طرح‌های استخراج و تولید در خارج بوده‌اند.

فعال‌ترین شرکت هند در خارج از کشور OVL متعلق به شرکت ONGC است. این شرکت در 13کشور جهان از جمله ویتنام، میانمار، ایران، روسیه، عراق، سودان، برزیل و کلمبیا پروژه‌های نفت و گاز اجرا می‌کند. یکی از سرمایه‌گذاری‌های بزرگ آن کسب سهم در شرکت (Greater Nile Petroleum Operating Company(GNPOC است که از سال1997 مشغول کار استخراج و تولید در سودان بوده است. شرکت OVL در سال2003 حدود 25درصد سهم در این شرکت کسب کرد و از دیگر سهامداران آن شرکتCNPC چین با 40درصد سهم، شرکت پتروناس مالزی با 30‌درصد سهم و شرکت ملی نفت سودان با 5درصد سهم است. میزان ذخایر اثبات شده نفت خام شرکتGNPOC در سودان، بیش از یک میلیارد بشکه با سطح تولید تقریبا 300هزار بشکه در روز از 10میدان است.

شرکت‌ GNPOC علاوه بر فعالیت‌های بالادستی، خط لوله نفت 935 مایلی‌ای که نفت را به بندر سودان برای صادرات منتقل می‌کند اجرا می‌کند. شرکتOVL همچنین 20درصد سهم در کنسرسیومی به رهبری شرکت اگزان موبیل دارد که پروژه ساخالین یک را در روسیه اجرا می‌کند. براساس برآوردهای شرکت، میدان‌های مرتبط با ساخالین یک، ذخایر قابل استحصال نفت به میزان 2میلیارد و 300میلیون بشکه را دارند. علاوه بر ONGC، دیگر شرکت‌های هندی به‌طور فعال در پروژه‌های استخراج و تولید درگیرند و به‌طور مثال در حال اجرای پروژه‌هایی در لیبی، گابن، نیجریه و سودان هستند.

براساس گزارش نشریه بین المللی نفت و گاز، کشور هند در ژانویه2010 با 2میلیون و 800هزار بشکه ظرفیت پالایش نفت در 18پالایشگاه، پنجمین ظرفیت بزرگ پالایش نفت را در جهان دارا بوده است. شرکت خصوصی صنایع ریلانس در سال2009 پالایشگاه دیگری به مجتمع جامناگار خود برای افزایش ظرفیت پالایش شرکت از 660هزار بشکه به یک‌میلیون و 240هزار بشکه افزود.
گفتنی است مجتمع جامناگار بزرگ‌ترین مجتمع پالایش نفت در دنیاست. دیگر طرح‌های کلیدی و آتی پالایش نفت هند توسعه 110هزار بشکه‌ای پالایشگاه «وادینار» شرکت نفت اسار در سال2011 و توسعه 120هزار بشکه‌ای پالایشگاهی توسعه نیافته در «بینا» در سال 2011 در یک فعالیت مشترک بین شرکت نفت «بهرات»‌ و شرکت نفت عمان است.

همچنین توسعه پالایشگاه 180هزار بشکه‌ای در بهتیندا در سال2014 از سوی شرکت نفت هندوستان و پالایشگاه پارادیپ 300هزار بشکه‌ای در سال 2015 از سوی شرکت نفت هند از دیگر پروژه‌های افزایش ظرفیت پالایش نفت هند است. هند براساس پروژه‌های فعلی، قصد دارد 840هزار بشکه به ظرفیت پالایش نفت خود تا سال 2015 بیفزاید. به‌دلیل پیش‌بینی تقاضای بالاتر برای فراورده‌های نفتی در منطقه، احتمال سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش پالایش نفت هند وجود دارد. دولت هند در بخشی از یازدهمین برنامه پنج‌ساله کشور از سال2007 تا 2012تمایل دارد این کشور را به یک مقصد رقابتی پالایش ارتقا دهد و کارشناسان صنعت نفت هند انتظار دارند این کشور در آینده نزدیک، یک صادرکننده فراورده نفتی به آسیا شود.

سازوکار قیمت تعیین شده بازار به میزان قابل توجهی بر پایه قیمت‌های بین‌المللی نفت است اما دولت هند یارانه‌ای سنگین بر قیمت‌های داخلی فراورده‌های نفتی مانند دیزل، بنزین، سوخت جت و گازمایع می‌پردازد. همزمان مالیات نفت و فراورده‌های نفتی اعمال شده از سوی لایه‌های مختلف دولت هند فراتر از یارانه‌هاست. به گفته تحلیل‌گران صنعت، در تلاش برای حمایت اقتصادی ازمصرف‌کنندگان زیان‌دیده هندی، یارانه‌های سوخت (با فشار بر شرکت‌های دولتی نفت هند برای پذیرش زیان و تشویق شرکت‌های خصوصی هند به فروش محصولاتشان در بازار بین‌المللی) بازار داخلی را از وضعیت طبیعی‌‌اش خارج می‌کند. از آنجایی که قیمت دیزل به میزان قابل توجهی کمتر از سوخت‌های دیگر به‌ویژه بنزین است، مصرف سوخت دیزل در طول سال‌های2007 تا 2009حدود 20درصد افزایش یافت. آژانس بین‌المللی انرژی گزارش داد که پیش‌بینی می‌شود زیان‌های ناشی از یارانه قیمت سوخت در سال 11-2010بیش از 23میلیارد دلار باشد.

هند برای حفظ امنیت انرژی خود در حال ساخت ذخایر استراتژیک نفت است. نخستین تاسیسات ذخیره‌سازی‌ نفت در ویزاخاپاتنام حدود 9میلیون و 800هزار بشکه ظرفیت دارد و براساس برنامه زمان‌بندی شده قرار است تا پایان سال2011 تکمیل شود. قرار است دومین تاسیسات ذخیره‌سازی‌ با ظرفیت 11میلیون بشکه در مانگالور تا پایان سال2012 و سومین تاسیسات در پادور با ظرفیت حدود 18میلیون و 300هزار بشکه تا پایان سال2012 به بهره‌برداری برسد.

اکنون انتخاب تاسیسات ذخیره ساحلی صورت گرفته و بنابراین ذخایر در زمان قطع عرضه به آسانی به پالایشگاه‌ها انتقال می‌یابند. طرح ذخیره استراتژیک نفت هند تحت مدیریت شرکت ذخایر این کشور است که بخشی از عملیات توسعه صنعت نفت که دولتی است را بر عهده دارد؛ با این وجود اکنون هند هیچ ذخیره استراتژیکی ندارد.