با وجود اینکه از زمان حضور این فناوری در جهان، در ایران نیز اقدامات محدودی برای استفاده از این پدیده آغاز شده است، اما اتفاق قابل ملاحظه‌ای که تأثیر مستقیم آن در افزایش درآمد ناخالص داخلی کشور دیده شود یا به‌عنوان ابزاری تسهیل‌کننده در ساماندهی مدیریت کشور به‌کار گرفته شود، دیده نشده است. با توسعه جامعه اطلاعاتی جهانی، 4عامل «سرعت دسترسی به دانایی هرکس در هر جا و در هر زمان دلخواه»، «کوچک شدن ابزار دسترسی به اطلاعات»، «افزایش کیفیت و ارزان شدن خدمات و تولیدات» و «توسعه تفکر دیجیتال از طریق سواد رایانه‌ای» مورد توجه ملل جهان قرار گرفته است. به همین دلیل سرعت توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن‌که 4عامل فوق را تسهیل می‌کند، از یک سو و نبود عزم و اراده در بین بعضی از مسئولین مرتبط از سویی دیگر، شرایط دشواری را برای کشورهای عقب‌مانده در این حوزه به‌وجود آورده است.
کشورهای پیشرو در توسعه و به‌کارگیری کاربردهای متنوع فناوری اطلاعات و ارتباطات، با درک نیازمندی‌های انسان هزاره سوم، سوار بر قطاری شده‌اند که هر روز بر سرعت آن افزوده می‌شود و کشورهای عقب‌مانده از این قطار هر روز تلاش دارند تا با گام‌های لرزان، خود را به این قطار رسانده تا شاید بتوانند بر آن سوار شوند.
کشورهای پیشرو به‌سرعت بازارهای جهانی صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات را به اشغال خود در آورده و با تولید محصولات متنوع سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به همراه فرهنگسازی و آموزش شهروندانشان در به‌کارگیری درست از کاربردهای جدید فناوری اطلاعات و ارتباطات فرصت‌ها را درنوردیده و مسیرهای محدودی را برای کشورهای عقب‌مانده باقی گذاشته‌اند.
کشورهای توسعه‌یافته، هم از نظر فنی و زیرساخت و هم از نظر توسعه فرهنگی و ایجاد شرایط استفاده از کاربردهای متنوع فناوری اطلاعات و ارتباطات مانند دولت الکترونیک، بهداشت الکترونیک، آموزش الکترونیک، تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، کشاورزی الکترونیک، شهرهای الکترونیک، گردشگری الکترونیکی و صدها کاربرد متنوع دیگر، سرمایه‌گذاری لازم را کرده و آموزش عمومی مردم را نیز همزمان انجام داده‌اند و مسیر درست توسعه و استفاده از این پدیده را یافته‌اند.
در مقابل، کشورهای عقب مانده هنوز در حوزه تئوری این پدیده با دیدگاه فلسفی، مشغول پاسخ به این سؤال هستند که آیا فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن می‌تواند برای مردم و کشورشان سودمند باشد؟! و براساس همین تفکر، به‌دنبال راهکارهای محدودسازی و جلوگیری از توسعه این پدیده هزاره سوم به بهانه‌های متفاوت هستند. این دسته از کشورها هنوز آمارهای توسعه و افزایش تلفن ثابت را افتخار خود می‌دانند، از سیستم‌های تلفن همراه نسل‌های پایین استفاده می‌کنند و برای استفاده از هر سرویس جدیدی مانند MMS روی این سیستم، که کاملا در کشورهای دیگر دنیا جا افتاده است، به‌دنبال تهیه قوانین و مقررات محدود‌کننده و سختگیرانه هستند.
اصولا در آمارهای ملی که این کشورها ارائه می‌دهند از آمارهای مربوط به جایگاه توسعه کاربردهای فناوری اطلاعات مانند تجارت الکترونیک، بهداشت الکترونیک، بانکداری الکترونیک، دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، بیمه و گمرک الکترونیک و سایر خدماتی که در حوزه توسعه زیرساخت وظیفه دولت است خبری نیست و تنها به آمارهای نصب و راه‌اندازی تجهیزات مخابراتی اکتفا می‌شود. پیامدهای ناشی از تاخیر در روند توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، بستگی به عوامل زیادی دارد که بررسی همه آن عوامل که می‌توانند در حوزه‌های فنی، نیروی انسانی، بودجه، فرهنگی و اجتماعی و موارد دیگری باشند کاری دشوار است. با این وجود از آنجا که بی‌توجهی به این موضوع، خسارت‌های زیادی را برای کشورهای عقب مانده از این پدیده هزاره سوم به همراه دارد، مطالعه، بررسی و شناخت دلایل تاخیر در روند توسعه آن در کشورهای مختلف و به‌ویژه ایران مهم است.
نفوذ کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در همه جنبه‌های زندگی مردم از جمله در تعاملات روزمره اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی افزایش چشمگیری یافته است. کاربردهای مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات با سرعت در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه به مرحله پیاده‌سازی و اجرا رسیده است. این کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث شده تا تحولات چشمگیری در نحوه ارتباط بین افراد و نهادهای حقیقی و حقوقی در بخش دولتی و غیردولتی به‌وجود‌آید.
کاربردهای فناوری اطلاعات، امروزه به‌عنوان یک ابزار کارا و تسهیل‌کننده ارائه خدمات و هماهنگ‌کننده سرویس‌های دولتی و بخش خصوصی در خدمت دولت، شهروندان، بنگاه‌ها و کارکنان دولت قرار گرفته است. با توسعه کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات، دسترسی مردم به اطلاعات و دانش، افزایش یافته و باعث ارتقای سواد عمومی مردم شده است که در نتیجه آن، توقع مردم از حاکمیت، جهت دریافت خدمات تا حد زیادی بالا رفته است. این فناوری در حال تغییر شکل ساختارهای سنتی اداره جوامع به ساختارهای مدرن است.
این تغییر ساختارها سبب شده است تا شهرهای سنتی به شهرهای الکترونیک، روستاهای سنتی به روستاهای الکترونیک، محله‌های سنتی به محله‌های الکترونیک، آموزش‌های سنتی به آموزش‌های الکترونیک، تجارت سنتی به تجارت الکترونیک و دولت‌های سنتی به دولت‌های الکترونیک تبدیل شوند. شهروندان در چنین فضایی که به آن جامعه اطلاعاتی گفته می‌شود، از دولت‌های خود انتظار دارند که ابزار و زیرساخت‌های لازم برای استفاده از اطلاعات، تولید اطلاعات و توزیع اطلاعات برای امور اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در اختیار داشته باشند. دولت‌ها نیز در چنین فضایی باید شکل خدمت‌رسانی و تعامل با مردم را تغییر داده و متناسب با توقع و نیاز آنها شرایط را فراهم کنند. جوامع امروز در حال تبدیل شدن به جوامع دانش‌محور هستند. در جوامع دانش‌محور دسترسی به‌اطلاعات برای شهروندان مانند دسترسی به تلفن، گاز، آب و برق باید به‌طور دائمی و با کیفیت مناسب و از طریق شبکه‌های جهانی باشد.
در چنین جوامعی مردم به حقوقشان آگاه هستند و می‌خواهند از فرصت‌هایی که پیش روی آنها است بیشترین استفاده را بکنند. ایده ارائه خدمات الکترونیک در جهت ارتقای زندگی شهروند هزاره سوم، در همین راستا قابل توجیه است. امروزه در اقصی‌نقاط دنیا ارائه خدمات الکترونیک مورد توجه قرار گرفته است و کشورهای توسعه‌یافته و بعضی از کشورهای درحال توسعه، مراحل طراحی و آزمایش را پشت‌سر گذاشته و به مرحله بهره‌برداری رسیده‌اند. به‌عنوان مثال وضعیت فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور اسپانیا تا سال 2007 میلادی از نگاه آمار به شرح ذیل بوده است:
* 87 درصد از خانواده‌ها رایانه شخصی در منازل داشته‌اند.
* 87 درصد از خانواده‌ها دسترسی به اینترنت داشته‌اند.
* 71 درصد از خانواده‌ها دسترسی به اینترنت پرسرعت داشته‌اند.
* 70درصد از کاربران اینترنت، از خدمات عمومی دولت و بخش خصوصی استفاده کرده‌اند.
* 66درصد از کاربران اینترنت با سن بین 9 تا 79 سال، روزانه از اینترنت استفاده کرده‌اند.
مطمئنا این آمارها اکنون افزایش‌یافته است. با این وجود اگر همین آمارهای کشور اسپانیا را با وضعیت توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن در ایران مقایسه کنیم متوجه فاصله بزرگی که ناشی از تاخیر در به‌کارگیری کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران است، خواهیم شد.
امروزه افراد جامعه انتظار دارند تا تمامی خدمات و سرویس‌های دولتی و غیردولتی همراه با پشتیبانی، هدایت و مدیریت دولت، با حداقل هزینه، حداکثر سرعت و حداقل زمان در اختیار آنها قرار گیرد. پاسخ به این انتظار زمانی تحقق خواهد یافت که دولت با ایجاد زیرساخت‌های مناسب نرم‌افزاری و سخت‌افزاری شرایطی را فراهم کند تا توانایی این امر را داشته باشد که بهترین خدمات را در کمترین زمان و با بهترین راندمان در اختیار اقشار مختلف جامعه به‌صورت شبانه‌روزی قرار دهد. تلفن همراه یک فناوری بسیار با نفوذ در جامعه اطلاعاتی امروز است.
در ژاپن تقریبا همه خانواده‌ها رایانه شخصی دارند و از این نظر به اشباع رسیده‌اند و این در حالی است که هنوز در بعضی از مدارس ایران رایانه وجود ندارد.
* دانشیار دانشکده برق دانشگاه علم و صنعت ایران
