زیلو، فرش دشت‌های کویر، دارای ظاهری ساده و بادوام است که طراوت شن‌های کویر را در شب‌های تابستان به تن آدمیان شن‌زده نشانده و خستگی روز را از آنها می‌زداید. با توجه به این‌که زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر دارد، اما در واقع شکل تکامل یافته‌ای از حصیربافی است و بافندگان آن از این صنعت الهام گرفته‌اند.
ماده اولیه زیلو رشته نخ‌های پنبه‌ای است که به آن کلاف گفته می‌شود و در پود زیلو از آن استفاده می‌شود. برای بافت نیز به استادکاری که پود را لابه‌لای تار زیلو می‌کشد و شاگردی که با استفاده از «پنجه» پودها را می‌کوبد نیاز است.
ولی آیا باز هم صدای کوبه‌های زیلوبافی به گوش خواهد رسید یا دست‌های مأنوس با نخ، پشم و کوبه باید آرام‌آرام به خود استراحت دهند؟!
زیلو از قدیمی‌ترین محصولات دستباف است که به‌عنوان فرش کم‌بهای نخ بافت که در تابستان ایجاد خنکی می‌کند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. خاستگاه زیلوبافی، بشنیغان در میبد یزد بوده و از آن به دیگر نقاط رواج یافته است.
با ورود فناوری جدید به عرصه جهانی، رونق زیلو از میان رفته است؛ در حالی که این زیرانداز به‌طور کامل از نخ خالص تهیه شده تا کسانی که حساسیت دارند با استفاده از آن، بی‌این‌که سلامتی خود را به‌مخاطره اندازند از قالی‌های پشمی که سبب بروز بیماری‌های دستگاه تنفسی می‌شوند، به‌دور باشند.
«عماد تشکری» معاون صنایع‌دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یزد می‌گوید: زیلو تنها زیراندازی است که به‌صورت کیلویی به فروش می‌رسد و به‌علت قیمت بالای پنبه، هزینه تمام شده آن گران می‌شود؛ به همین دلیل، بازار اقتصادی آن برای مدت زیادی دچار رکود شد و اکنون نسبت به چند سال گذشته فعال‌تر شده است.
وی با اشاره به این‌که زمانی تعاونی زیلو بافان 1300 عضو داشت می‌گوید: امروز این تعاونی تنها 24 عضو فعال دارد که همگی نابینا هستند و اگر وضعیت زیلوبافی به همین ترتیب ادامه یابد اینها نیز دست از کار خواهند کشید؛ زیرا ما برای دریافت تسهیلات آنها را به بانک معرفی کرده‌ایم اما به‌دلیل نبود صرفه اقتصادی در کار، بانک‌ها از ارائه وام سر باز می‌زنند. تنها کمک مالی این قشر بیمه صنعتگران است که اگر اجرا شود مشوقی برای آتیه هنرمندان زیلوباف خواهد بود.
«عبدالمجید شریف‌زاده» رئیس پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، با بیان این‌که برای رونق دوباره زیلوبافی، کارگاه‌های آن را در کاشان و میبد احیا و راه‌اندازی کرده‌ایم، گفت: شکل خرید و فروش هنرهای سنتی و دستبافت‌ها و صنایع‌دستی ما، هریک ویژگی‌های خاص خود را دارد و با گذشت زمان این شرایط برای آنها محقق شده است؛ بنابراین، کششی بودن برخی آثار یا قیمت‌گذاری بر اساس وزن آنها بحث تازه‌ای نیست و اهمیت چندانی ندارد، بلکه نوع نگاه به موضوع باید تغییر کند و کاربری‌های تازه‌ای برای آن تعریف شود.
وی می‌افزاید: اگر گستردگی و تنوع کار افزایش یابد، متقاضی بیشتری پیدا می‌کند؛ در نتیجه قیمت تمام شده آن نیز به نفع بافندگان و تولیدکنندگان رشته‌های مختلف خواهد بود.
در حال حاضر، تنها جایی که می‌توانی زیلوهای متعددی را کنار هم ببینی، گوشه‌ای از کاروانسرای شاه‌عباسی میبد است که تنها موزه منحصر به فرد در این زمینه محسوب می‌شود و در آن زیلویی با قدمت بیش از 700 سال نیز وجود دارد.
این اثر را «علی بیدی‌ابن‌حاجی میبدی» به سال 808 هجری قمری با طرح محرابی و فنون خاصی و با 3 رنگ آبی، سفید و قرمز به هم بافته است. در این موزه، زیلوها به دو گروه قدیم و جدید تقسیم شده‌اند و تعداد آنها از 50 عدد تجاوز نمی‌کند، زیلوهای جدید در اندازه‌های کوچکتر و در سال‌های اخیر در کارگاه‌های احیایی ساخته شده است.
معاون صنایع‌دستی استان یزد معتقد است، زیلو زیرانداز بسیار مناسبی برای فروش در کشورهای اروپایی است که استفاده از مواد اولیه طبیعی را پیش گرفته و هنوز جای برنامه‌ریزی و کار دارد.
در حال حاضر زیلو بافی در استان یزد از رونق کمی برخوردار است و حتی تا چند دهه پیش، جز در میبد، زیلوبافی رواج عمده‌ای نداشت.
امروزه زیلو، بیشتر برای استفاده در مساجد و زیارتگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ زیرا آرامشی که در رنگ زیلوها به چشم می‌خورد، سادگی و آرامش را متبادر می‌کند.
همه رنگ‌هایی که در زیلو به‌کار می‌رود، از یگان‌های کویری تهیه می‌شود، ماده اولیه ساخت این رنگ‌ها عموماً گیاه روناس(قرمز)، نیل(آبی) و پوست گردو(قهوه‌ای روشن) است و علت استفاده از رنگ‌های گیاهی ثبات آن به‌هنگام شستشو و مقاومت در برابر اشعه خورشید است.
از نظر کاربردی، زیلوها به 3 دسته تقسیم می‌شوند: نخست زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می‌شوند و مختص مساجد و اماکن متبرکه هستند؛ دوم زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می‌شوند، برای مصارف خانگی به‌کار می‌روند و نسبتاً ارزان‌قیمت هستند و سوم زیلوهای «نفتال» که با رنگ سبز و گلی بافته شده و مرغوب‌ترین نوع زیلو به‌شمار می‌رود. 2 نقش عمده در زیلو به‌کار می‌رود؛ نقش حاشیه یا Daj و نقش کار یا زمینه.
نقش حاشیه، ثابت و یکنواخت است و از نقوش گوناگونی چون «پرت توده»، «زلفک»، «رکنه دونی یا رکن‌‌الدین»، «هشت پرکوچک»، «هشت پر بزرگ»، «بندرومی» و «کلید» تشکیل می‌شود، اما نقش زمینه بسته به ذوق بافنده یا مکان مورد استفاده تغییر می‌یابد.
نفیس‌ترین زیلوی میبد به قرن 12 هـ.ق تعلق دارد که بر آن 24 سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ 1118 هجری قمری نقش بسته است. از دیگر زیلوهای قدیمی و بی‌نظیر بافت میبد، می‌‌توان به زیلوی مسجد جامع هفتاد در عقدا مربوط به قرن 11 هجری قمری اشاره کرد؛ زیلوی آویخته در مسجد امیر چخماق مربوط به قرن 13 هجری قمری و زیلوهای کهنه مسجد رکن آباد نیز از آن جمله‌اند.
نگذاریم با رفتن پیشکسوتان و آنها که با عشق به پودهای زیلو می‌کوبند، این هنر اصیل رخت بربندد و تنها موزه‌ای از آن باقی ماند.
