مجازات و ریشه‌های جرم

قرآن می‌گوید «و لکم فی‌القصاص حیاه یا اولی‌الالباب». هرگاه فرد مجرم به مجازات برسد، آرامش خود را بازخواهد یافت. در جامعه دینی ما حکم صریح قرآن این است که هیچ مجرمی را بی‌مجازات نگذارید چرا که اگر به مجازات خودش نرسد حیات جامعه از بین می‌رود. در سوره مائده تأکید شده است: اگر فردی یک نفر را بکشد گویی همه را کشته است، چرا که جرم، همه افراد جامعه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

این مقدمه یک تبصره مهم دارد که در متون دینی و علوم اجتماعی روی آن تأکید بسیار می‌شود؛ جامعه ایرانی مانند همه جوامع، شرایط، پیچیدگی‌ها و لایه‌های پنهانی خاص خود را دارد. متأسفانه تعادل روانی و اخلاقی در جامعه ما طی سال‌های اخیر به دلایل مختلف آسیب دیده و دچار نوعی از هم‌گسیختگی شده است. نهادهای فرهنگی، تربیتی و آموزشی ما وظایف خودشان را به خوبی انجام نداده‌اند. اینها نشان‌دهنده به‌هم‌ریختگی اجتماعی هستند که هر چند وقت یکبار حضور خودشان را به رخ می‌کشند. در چنین فضایی تصور اینکه با مجازات یک مجرم، جرم از بین می‌رود، تصور باطلی است. نباید تصور کرد که اعدام یک فرد باعث می‌شود تا وقوع این جرم برای همیشه از جامعه ما رخت بربندد.

ما بایستی ریشه‌های اجتماعی جرم را بیابیم و با آن مبارزه کنیم. در چنین حالتی، فکر ارتکاب جرم به ذهن کسی خطور نمی‌کند. بسیاری از جوامع هستند که در آنها جرم کمی واقع می‌شود و دلیل کاهش جرم این است که ریشه را یافته‌اند و به نظم و ساختار اجتماعی مناسبی رسیده‌‌اند. ما باید به سمت جامعه‌ای حرکت کنیم که مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فقر و بیکاری در آن نباشد. لایه‌های اجتماعی ما بسیار نگران‌کننده است و همین دلیلی است بر اینکه ما در آینده نیز شاهد چنین اتفاقاتی باشیم.

بازدارندگی مجازات، امروزه مفهومی وسیع دارد. مجازات مواد‌مخدر در جامعه ما اعدام است، ولی شاهد هستیم که همچنان میزان قاچاق آن در کشور بالاست. زمانی تلقی جرم‌شناسان چنین بود که هر چه شدت مجازات بیشتر باشد، ارتکاب آن جرم کمتر می‌شود ولی براساس مطالعات امروز، این نظریه مشروط به کشف ریشه‌های ناملایمات اجتماعی است؛ یعنی در مرحله پیشگیری باید سعی شود تا جلوی ارتکاب جرم گرفته شود.

تدابیر اجتماعی ما بیشتر با مجرم برخورد می‌کند تا با جرم. جرم باید در جامعه با شناسایی ریشه‌های اجتماعی، همچون سن بالای ازدواج، بیکاری و فقر، ریشه‌کن شود. در این حالت با کاهش تشویش خاطر جوانان، این جرم‌ها نیز به مرور از بین خواهد رفت. هر جامعه‌ای در وهله اول باید از آرامش و امنیت برخوردار باشد. کسی که جرمی مرتکب می‌شود باید به سزای جرم خودش برسد، ولی نباید تصور کنیم که مجازات مجرم، تنها عامل بازدارنده اتفاقات آتی خواهد بود.

* نایب‌رئیس کمیسیون قضایی مجلس