طرح تشکیل بورس برق 6 سال پیش مطرح شد، 3سال بعد شورای بورس با تاخیری زیاد با تأسیس این بورس موافقت کرد و باز هم در فرایندی سه‌ساله و در بهار امسال مجوز تأسیس این بورس را با نامی دیگر یعنی بورس انرژی صادر کرد.در گفت‌وگوی پیش‌رو حمید‌رضا باقری، مدیر دفتر مطالعات اقتصادی بازار برق ایران، درباره تاریخچه، چالش‌ها و چشم‌اندازهای تشکیل بورس انرژی صحبت می‌کند.
- داستان تشکیل بورس انرژی از چه زمانی آغاز شد؟ ظاهرا تا پایان فصل پاییز شاهد تشکیل بورس انرژی خواهیم بود.
شرکت مدیریت برق شبکه ایران که 2 مسئولیت عمده، یعنی کنترل امنیت شبکه برق ایران و اداره بازار برق را برعهده دارد، سال 83 تأسیس شد. بازار برق، مسئول خرید برق از همه نیروگاه‌های کشور است. شرکت‌های توزیع نیز برق را از شرکت مدیریت شبکه خریداری می‌کنند. شرکت مدیریت شبکه، از بدو تأسیس یعنی از سال83، واسطه‌ای بین خریدار و فروشندگان بوده‌است. این شرکت که برق را از تمام نیروگاه‌ها به‌صورت رقابتی خریداری کرده و سپس به‌صورت غیررقابتی به شرکت‌های توزیع می‌فروشد برای نخستین بار طرح تشکیل بورس برق را مطرح کرد.
- تصمیم نهایی برای تشکیل بورس برق چه زمانی اتخاذ شد؟
در سال 86 گزارش توجیهی تشکیل بورس برق تهیه و با امضای وزیر وقت نیرو، برای رئیس شورای بورس و اوراق‌بهادار ارسال شد. در پی آن و پس از بازدید اعضای شورای بورس و سازمان بورس از بازار برق ایران در خردادماه سال 87، سازمان بورس، موافقت اصولی تشکیل بورس برق، مصوب شورای بورس را ابلاغ کرد.
- چه شد که بعدا نام بورس برق به بورس انرژی تغییر کرد؟
هرچند درخواست و طرح اولیه ما، تأسیس بورس برق بود اما شورای بورس در نظر داشت ترکیب نفت و برق را در کنار هم و در یک بورس با هم داشته باشد. به این‌ترتیب در تاریخ 30خردادماه90، شورای بورس با تشکیل بورس انرژی با محوریت برق موافقت کرد.
- ظاهرا هیأت مؤسس بورس انرژی هم تشکیل شده و برنامه پذیره‌نویسی سهام درحال پیگیری است.
بله برای این منظور، ابتدا فراخوان‌هایی برای نهادهای مالی و فعالان صنعت برق منتشر شد. 20درصد سهام به فعالان صنعت برق و 60درصد سهام به نهادهای مالی واگذار شد و درنهایت بورس انرژی از آذرماه فعالیت خود را آغاز می‌کند.
- خیلی خوش‌بین به‌نظر می‌رسید. واقعا امکان آغاز به‌کار بورس انرژی تا پایان آذرماه وجود دارد؟
با توجه به ضرورت نصب و آماده‌سازی نرم‌افزار، همچنین تدارک ساختمان و محل استقرار بورس انرژی و تأمین نیروی انسانی لازم، سازمان بورس، آذر امسال را زمان آغاز به‌کار بورس انرژی اعلام کرده است.
- با این حساب، مجمع مؤسس بورس انرژی طبق برنامه زمان‌بندی اعلام شده، چه زمانی تشکیل می‌شود؟
مجمع عمومی مؤسس در دوره محدود به هفته آخر مهر تا اواسط آبان ماه تشکیل خواهد شد. در پی آن، اشخاص حقوقی هم از هفته سوم تا آخر آبان ماه فرصت دارند تا نمایندگان خود را برای عضویت در هیأت مدیره معرفی کنند. مهلت تعیین‌شده برای تأیید صلاحیت مدیران بورس انرژی هم محدود به 2هفته اول آذر ماه است.
- پس به این ترتیب از نیمه‌دوم آذرماه باید منتظر تشکیل بورس انرژی باشیم؟
بله، زمان تعیین شده آخر آذرماه است.
- آیا برنامه چشم‌انداز بورس انرژی طراحی شده است؟
ما چشم‌انداز سه ساله‌‌ای را تعریف کرده‌ایم. امسال 20درصد از تولید برق کشور در بورس عرضه می‌شود و 80درصد در بازار برق. سال آینده نیز 30درصد برق تولیدی در بورس عرضه می‌شود و 70درصد در بازار برق و در نهایت در سال سوم 50درصد در بازار برق و 50درصد در بورس ارائه می‌شود.
- در نمونه‌های مشابه جهانی این نسبت‌ها چگونه است؟
در کشورهای اروپایی 90درصد برق تولیدی در بورس انرژی و 10درصد در بازار برق و برای جبران نوسانات عرضه می‌شود.
- حال بپردازیم به بحث نحوه انجام معاملات در بورس انرژی؛ قرار است در این بورس، معاملات فیزیکی باشد یا کاغذی؟
براساس گفته‌های رئیس سازمان بورس، در بورس انرژی همه معاملات به‌صورت کاغذی انجام می‌شود.
- یعنی در بورس انرژی، معامله فیزیکی وجود ندارد؟
طبق توافق انجام شده با سازمان بورس و اوراق بهادار، معاملات فیزیکی نخواهیم داشت.
- تحویل فیزیکی یا ارائه گزارش مبادلات کاغذی چگونه انجام می‌شود؟ شما چگونه در جریان کار قرار می‌گیرید؟
بعد از انجام معامله، گزارش انجام معاملات و فهرست خریداران و فروشنده‌ها، میزان و زمان فروش و عرضه برق بدون قیمت، به‌طور روزانه، در اختیار شرکت مدیریت شبکه برق قرار می‌گیرد. این اطلاعات 3روز پیش از زمان تحویل هم، به روز و اعلام می‌شود.
- ظاهرا موضوع کمی پیچیده است.
با مثالی این مسئله را شفاف می‌کنم. فردی تمام برق مصرفی پاییز را خریداری کرده است. سازمان بورس تا 27 شهریور ماه، یعنی 3روز قبل از زمان تحویل، مهلت دارد اطلاعات را به ما ارائه دهد تا بتوانیم براساس تولید نیروگاه‌ها، تقاضا را پاسخ دهیم.
- اگر کمبودی وجود داشت، چه می‌شود؟
درصورت کمبود تولید نیروگاه‌ها، می‌توانیم بقیه نیاز را از بازار برق پوشش دهیم.
- یعنی بازار فعلی برق، در آینده، به کار خود به‌عنوان پشتیبان بورس انرژی ادامه می‌دهد؟
بله، این روند در همه دنیا معمول است.
- حال اگر ماجرا برعکس شد، آیا شما مازاد فروش برق در بورس را هم، از نیروگاه‌ها می‌خرید؟
خیر. بورس فقط گزارش به ما می‌دهد و ما می‌توانیم مازاد فروش را در بورس خریداری کنیم.
- پس از درخواست مازاد شرکت‌های توزیع چه اتفاقی می‌افتد؟
نمی‌توان مصرف برق را از چند ماه قبل، پیش‌بینی دقیق کرد چون ممکن است سردی یا گرمی هوا موجب افزایش مصرف شود. در چنین شرایطی از برق مازاد روز قبل استفاده می‌شود. شرکت‌ها، برق مازاد را ارزان‌تر می‌خرند و همچنین می‌توانند ریسک خود را در ساعات پیک مصرف کاهش دهند و در این شرایط آن را با قیمت گران‌تری بفروشند.
- باز هم مثال می‌زنید؟
به‌عنوان نمونه نیروگاهی 1000مگاوات ظرفیت تولید روزانه دارد و از این میزان 600مگاوات را در بورس می‌فروشد؛400مگاوات باقیمانده را می‌تواند در بازار برق عرضه کند.
- درباره فرایند عمل بازار برق می‌توانید توضیح دهید؟
در بازار برق چند مرحله داریم. نخست تحویل فیزیکی است که در شرکت مدیریت شبکه انجام شده و در بورس انجام نمی‌شود. گزارش بورس بعد از اینکه معاملات کاغذی انجام شد، حداکثر 3روز قبل در بازار اعلام می‌شود.
- یعنی چگونه ؟
نیروگاه‌ها در استپ(پله)های مختلف ساعت به ساعت قیمت ارائه می‌دهند. مثلا یک نیروگاه اعلام می‌کند که ما 500مگاوات می‌توانیم برق تولید کنیم؛ از این میزان 100مگاوات را با قیمتAریال و 200 مگاوات را با قیمتB ریال که از قیمتAریال بیشتر است. همواره قیمت اولی از دومی بیشتر است و هر ساعت می‌تواند قیمتی را اعلام کند.
- چه نیروگاه‌هایی وارد این فرایند می‌شوند؟
تمامی‌نیروگاه‌ها این کار را انجام می‌دهند. ما قیمت‌هایی را که کمتر از بقیه است با هم نگه می‌داریم و یک منحنی فروش، تا رقم62هزار مگاوات را تشکیل می‌دهند. ممکن است یک نیروگاه پله اول و دوم و سومش متفاوت باشد. کل شرکت‌های توزیع هم در این شرایط نیازشان را ساعت به ساعت به ما اعلام می‌کنند. چنین است که ما برق مورد نیاز کل کشور را اختصاص می‌دهیم، نیروگاه‌ها هم نیاز را تأمین می‌کنند. نیروگاه‌های ارائه‌دهنده برق ارزان قیمت، برنده و آنهایی که قیمت بالا دارند، بازنده می‌شوند.
- پس رقابت در این نقطه مفهوم پیدا می‌کند؟
بله، در این زمان است که این نیروگاه‌ها از ترس اینکه در بازار برنده نشوند، قیمت‌هایشان را می‌شکنند و می‌آیند در بورس 3پله اول تولیدشان را عرضه می‌کنند چون منطقا باید از این سه پله خیالشان راحت باشد. بقیه را هم در شرایط رقابتی عرضه می‌کنند.
- در این میان کار شما چگونه تعریف می‌شود؟
کار ما این است که هر روز این منحنی را چک کرده و بعد اعلام کنیم که فلان نیروگاه می‌تواند از فلان مقدار بفروشد.
- تشکیل بورس انرژی چه تأثیری روی هزینه مصرف‌کنندگان برق دارد؟
در مرحله نخست، بورس انرژی موجب می‌شود مصرف‌کننده نهایی براساس قیمت‌های تصویب‌شده مجلس، پول برق را پرداخت کند اما با گذشت زمان و آزادسازی قیمت‌ها، مصرف‌کنندگان می‌توانند برای استفاده از برق، برنامه‌ریزی کنند. امروزه در اروپا کنتور‌هایی برای کنترل قیمت فروش برق در بورس نصب شده است و مشترک براساس قیمت ثبت‌شده در کنتور از وسایل برقی خود استفاده می‌کند.
- این سیستم هوشمند است؟
بله و شکل کار آن جالب است. وقتی کنتور، کمترین قیمت را در بورس انرژی می‌بیند فرمان استارت وسایل برقی مورد نیاز تعریف شده نظیر ماشین‌لباسشویی را می‌دهد.
- بورس انرژی روی تولید برق چه تأثیری می‌تواند داشته باشد؟
یکی از دلایل تشکیل چنین بورسی تشویق تولیدکننده‌های خصوصی است. بورس یک نهاد عمومی‌و غیردولتی است. نیروگاه‌های دولتی یا خصوصی در بورس، در شرایط یکسان رقابت می‌کنند. درحال حاضر اعتراض نیروگاه‌های خصوصی این است که شرایط آنها با شرایط نیروگاه‌های دولتی یکسان نیست.
- هزینه تولید در همه نیروگاه‌ها برابر است؟
خیر. هر نیروگاه 2 نوع هزینه دارد؛ یکی هزینه ساخت و دیگری هزینه بهره‌برداری. هزینه ساخت نیروگاه‌های آبی بسیار بالاست، ولی هزینه بهره‌برداری و نگهداری آن پایین است اما در عوض، نیروگاه‌های حرارتی و بخار هزینه ساختشان پایین و هزینه بهره‌برداری شان گران است.
