کافی است به مسجدجامع بروید یا از این سوی پل به آن سو بنگرید؛ چشمانتان را ببندید و به نوای ماندگاری دل بسپارید که بسیاری را با خود همراه کرد و به جبهه‌ها کشاند. هنوز با شنیدن آنچه «موسیقی جنگ» نامیده می‌شود به خاطر می‌آوریم آنچه بر این مرز و بوم و مردمانش گذشته است.
«خجسته باد این پیروزی» که به آزادسازی خرمشهر می‌پردازد از ساخته‌های احمدعلی‌راغب است. او موسیقی جنگ را نوعی موسیقی مارش و برگرفته از میزان‌بندی‌های هر ملت می‌داند و می‌گوید:«موسیقی جنگ در ایران از موسیقی مقامی بهره‌گرفته، با میزان بندی‌های مساوی، قرینه و بدون پیچیدگی. موسیقی جنگ، گونه‌ای از موسیقی است که پیام روز جامعه را منتقل می‌کند و می‌کوشد تا مردم را به همدلی و همبستگی با یکدیگر دعوت کند. جذاب است و احساس شنونده را برمی‌انگیزد. این نوع موسیقی با انتخاب شعرهای درست و پرمعنی، شعور او را نشانه می‌گیرد.» این آهنگساز در ادامه می‌گوید: «موسیقی انقلاب، بی‌تاثیر بر موسیقی جنگ است؛ سرودهای انقلابی برای تهییج مردم و امیدوار کردن آنها به تغییرات بنیادین و سرنگونی رژیم‌پهلوی خوانده و سروده می‌شد؛ برای مثال «بهاران خجسته باد» در زندان سروده شد گرچه همزمان با انقلاب اجرا و شنیده شد. اینگونه سرودها جنبه ملی- میهنی داشت اما در جنگ تحمیلی ایران و عراق، موارد دیگری جز خاک وطن هم مطرح بود.»
محسن شریفیان، نوازنده، آهنگساز و پژوهشگر، پیشینه این نوع موسیقی را به ایران‌باستان و رجزخوانی‌ها بازمی‌گرداند و می‌گوید:«من تفاوت آشکاری میان موسیقی جنگ و حماسه نمی‌بینم.موسیقی حماسی، گونه‌ای از موسیقی است که سابقه‌ای بسیار طولانی در ایران دارد و به روزگار ایران باستان برمی‌گردد. با خواندن شاهنامه می‌توان به رجزخوانی‌هایی برخورد که از یک سو روحیه جنگاوری را بیدار و تقویت می‌کند و از سوی دیگر، موجب تضعیف روحیه حریفان می‌شود.»
شریفیان ادامه می‌دهد:«علاوه بر رجزخوانی‌ها به جنگ‌‌خوانی‌ها می‌توان اشاره کرد. در موسیقی محلی ایران به جنگ میان خوانین برمی‌خوریم یا با مبارزه مردم بوشهر با استعمار انگلیس روبه‌رو می‌شویم، از این‌رو نمی‌توان موسیقی جنگ را به دوره مشروطه و ترانه‌های ملی- میهنی نسبت داد. هرچند آنچه ثبت و ضبط شده و برای ما به یادگار باقی‌مانده است به این دوران برمی‌گردد.»
نیاز به بازخوانی موسیقی جنگ
سال‌ها از آن روز گذشته؛ دیگر صدای مسلسل و خمپاره به گوش نمی‌رسد. با این حال آیا می‌توان گفت که جنگ تمام شده یا دوره موسیقی جنگ سرآمده است؟ اگرچه محسن شریفیان،از زاویه‌ای دیگر به موسیقی جنگ نگاه می‌کند:«ما به اینگونه از موسیقی نیاز داریم. کشورهای دیگر هنوز براساس رویدادهای جنگ جهانی دوم، فیلم و موسیقی می‌سازند؛ کشوری چون آمریکا در فیلم‌های خود نوعی جنگ پنهان را زنده نگه می‌دارد پس نمی‌توانیم بی‌تفاوت از کنار این موسیقی بگذریم اما باید آن را بر مبنای سلیقه نسل امروز یا صداهای تازه دوباره‌سازی کنیم.»
سرپرست گروه لیان، زنده نگه‌داشتن خاطرات جنگ و مستندکردن موسیقی آن دوره را لازم می‌داند و می‌گوید:«آنچه صادق آهنگران و غلام کویتی‌پور و دیگران خواندند برای نسل جنگ، یادآور خاطراتی است که نباید فراموش شود اما این به آن معنا نیست که نسل جوان و نوجوان امروز، که هیچ ذهنیتی از جنگ و جبهه ندارد، هم می‌تواند با این نوحه‌ها و اینگونه از موسیقی ارتباط برقرار کند.»
نوحه‌های تاثیرگذار
موسیقی جنگ با ریتم و شادی همراه است تا مخاطب را به هیجان آورد، او را به حرکت وادارد و به جنگیدن برای دفاع از جان و مال و سرزمین خود تشویق کند. اینگونه است که در موسیقی جنگ از آلات و ادواتی چون طبل و دهل وکرنا، استفاده می‌شود اما آنچه اهمیت دارد این است که در طول 8سال دفاع‌مقدس، هیچ‌موسیقی و سرود و سازی به اندازه نوحه‌ها تاثیرگذار نبود.
احمدعلی راغب، نوحه‌ها را تاثیرگذارتر از هر نوع موسیقی جنگ برای رزمندگان می‌داند و می‌گوید:«نغمه‌های آئینی و نوحه‌هایی که صادق آهنگران و کویتی‌پور خواندند هم رزمندگان را به خود باوری می‌رساند. ما می‌توانیم از این نوحه‌ها به عنوان نمونه استفاده کنیم و برای زنده ماندنشان به تنظیم دوباره و اجرای آنها در قالب ارکستر بپردازیم.» آهنگساز «ای مجاهد شهید مطهر» به نقش پررنگ شعر و کلام در موسیقی جنگ اشاره و بیان می‌کند:«موسیقی در دوره جنگ، حاملی بود که پیام جنگ را به گوش مخاطبان در هر گوشه از ایران و با هر میزان دانش و در هر رده سنی می‌رساند؛ پیامی که روشن و بدون پیچیدگی و در عین حال، جذاب بود؛ پیغامی که می‌کوشید حال و وضع رزمندگان را به مردمی که در شهرها و روستاهای مختلف زندگی می‌کردند برساند و آنان را با حال و روز رزمندگان آشنا کند.»
محسن شریفیان، درباره نوحه‌ها می‌گوید: «موسیقی جنگ با ریتم و شادی همراه است و در آن از سازهایی چون طبل و دهل استفاده می‌شود اما در طول 8سال دفاع مقدس هیچ نغمه و ترانه‌ای، تاثیرگذارتر از نوحه‌ها نبود. شاید دلیل این مسئله را باید در اسلامی شدن جامعه و رواج پاره‌ای علایق مذهبی دانست». او 2کاربرد جداگانه برای موسیقی جنگ برمی‌شمارد و می‌گوید:«کاربرد رسانه‌ای موسیقی جنگ با کاربرد عملی آن متفاوت است و هیچ‌کس نمی‌تواند منکر تاثیر صادق آهنگران بر رزمنده‌ها شود.» نویسنده کتاب «اهل‌ماتم» با اشاره به تاثیر نغمه‌های محلی بر نوحه‌های دوران جنگ می‌گوید:یکی از نوحه‌های معروف 8سال دفاع مقدس، «ممدنبودی ببینی» با صدای غلام کویتی‌پور است. این نوحه از یک ملودی مذهبی مطرح در بوشهر گرفته شده که در ایام محرم و صفر خوانده می‌شده و گواه این مدعا، بخش‌هایی از فیلم مستند ناصرتقوایی با نام «اربعین» است؛ فیلمی که جهانبخش کردی‌زاده معروف به بخشور را به ایرانیان معرفی کرد و این موسیقی محلی را به آنها و از جمله کویتی‌پور شناساند.«ممدنبودی ببینی» را کویتی‌پور و مسعود کرامتی خواندند و رادیو و تلویزیون بارها و بارها آن را پخش کردند اما شاید کمتر کسی بداند که ملودی این نوحه به نواهای محلی بوشهر برمی‌گردد.
