پژوهشگران نظام‌های آموزشی سعی دارند تمام عوامل تأثیرپذیر و تأثیر‌گذار بر پیشرفت و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان را مورد بحث و بررسی قرار دهند تا از یک‌سو از عدم‌موفقیت نظام‌های آموزشی که به‌صورت افت تحصیلی (مردودی و ترک‌تحصیل) بروز می‌کند جلوگیری به‌عمل آورند و از سوی دیگر عوامل پیشرفت و ارتقای سطح یادگیری را در آنها تقویت کنند. در واقع پیشرفت تحصیلی معلول علل مختلفی مانند عوامل خانوادگی، فردی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فیزیولوژیک و... است که در این مختصر به آن اشاره می‌کنیم.
بررسی عوامل موجود در محیط خانواده و تأکید بر فضای حاکم بر خانواده به‌عنوان عوامل مهم در عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان، مورد توجه بسیاری از پژوهش‌های آموزشی و اجتماعی است.
نسرین شادمان‌فر، کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی در این خصوص می‌گوید: «اگر محیط خانواده و فضای عاطفی آن، سرشار از اعتماد، محبت و صمیمیت باشد بر سلامت روانی، اخلاقی و تحصیلی فرزندان تأثیر‌گذار خواهد بود. البته وجود چنین فضای سالم خانوادگی، بستگی به بهداشت و سلامت روانی والدین دارد. درصورتی که والدین از بهداشت روانی برخوردار باشند مطمئناً فرزندانی تربیت می‌کنند که از نظر روانی سالم خواهند بود. اما والدینی که دچار این کمبود هستند فرزندان‌شان امنیت روانی ندارند و این موضوع نه‌تنها بر عملکرد تحصیلی آنان اثر سوء دارد که منجر به بروز ناهنجاری‌های رفتاری و عاطفی در آنان خواهد شد.»
شادمان‌فر در تعریف بهداشت روانی می‌گوید: «بهداشت روانی عبارت است از کلیه عواملی که بر افکار، احساسات، رفتار، اهداف و شرایط فیزیکی فرد تأثیر گذاشته و موجب شود فرد به درک و شناخت بهتر خود، دیگران و محیط پیرامون دست‌یابد و سازگاری خود را افزایش دهد.»
شادمان‌فر برنامه بهداشت و سلامت روانی در اجتماع و خانواده را به دو فعالیت اساسی تقسیم می‌کند و در توضیح آن می‌گوید: «برای داشتن بهداشت روانی دو راه وجود دارد. راه اول این است که فرد عواملی که باعث اختلال در سلامت روانی‌اش می‌شود را تغییر یا حذف کند یا اینکه زمینه‌های رشد خود در همه جنبه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی و... را فراهم آورد تا بتواند با موانع و مصایب زندگی بهتر روبه‌رو شده و با دیگران و محیط از میزان بالای سازگاری برخوردار باشد.»
اجرای این برنامه‌ها، خانواده را در رسیدن به زندگی شادتر و هماهنگ‌تر و رشد موفقیت‌آمیز فرزندان یاری خواهد رساند.
همه ما به‌خوبی می‌دانیم یکی از اساسی‌ترین عوامل تضمین‌کننده بهداشت روانی خانواده و فرزندان در موقعیت‌های گوناگون وجود روابط متعادل و صحیح پدر و مادر با فرزندان است. بین عوامل متفاوتی که در رشد و پرورش شخصیت بهنجار و سالم فرزندان و دانش‌آموزان و عملکرد موفق تحصیلی آنان مؤثر است تأثیرات متقابل روابط صحیح والدین و فرزندان و نحوه برخورد و ارتباط والدین و فرزندان با یکدیگر از اهمیت بسیاری برخوردار است.
شناخت و آگاهی از میزان برخورداری دانش‌آموزان از سلامت روانی و شناسایی و پیدا کردن عواملی که موجب اختلال بهداشت روانی آنها می‌شود والدین را برای اصلاح و بهبود فضای عاطفی خانواده و تثبیت شرایط و موقعیت‌های مطلوب تحصیلی دانش‌آموزان یاری می‌رساند. این کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی در این خصوص می‌گوید: «موقعیت و زمینه فعلی خانواده، ارتباطات بین والدین، ویژگی‌های شخصیتی پدر و مادر، ترکیب خانواده و الگوهای رفتاری مورد استفاده در خانواده همه می‌توانند به‌طور گسترده‌ای در عملکرد و پیشرفت تحصیلی، بهداشت و سلامت روانی دانش‌آموزان نقش داشته باشند، در واقع پیشرفت دانش‌آموزان در فضاهای آموزشی، مدارس و اجتماع علاوه بر توانمندی‌ها و مهارت‌های آنان، به نحوه نگرش، باورها، انگیزش و روابط عاطفی خانواده بستگی تام دارد.»
منظور از فضا و جو عاطفی خانوادگی، نحوه ارتباط و طرز برخورد افراد با یکدیگر است و اینکه اعضای خانواده چگونه نیازهای عاطفی یکدیگر را ارضا می‌کنند. اجزای مشخص جو عاطفی شامل تأیید کردن، محبت و نوازش کردن، هدیه دادن، تشویق کردن، اعتماد و اطمینان است. در واقع جو عاطفی می‌تواند شکل غالب رفتار اعضای خانواده را تشکیل دهد.
شادمان‌فر می‌گوید: «در برخی خانواده‌ها، روابط بسیار خشک و عاری از جو عاطفی مناسب است و این مسئله فکر و اندیشه دانش‌آموز را اشغال می‌کند و او را از پرداختن به مسائل اساسی مانند امور تحصیلی و درسی بازمی‌دارد. در این فضای سرشار از اضطراب و ناامنی، کودکان و نوجوانان در الگو قرار دادن والدین خود نیز دچار تعارض و شکست خواهند شد. زیرا آنان در گستره رشدشان، خود را با الگوها و سرمشق‌های اطرافیان خود، همانند‌سازی می‌کنند و این فرایند به آنان کمک خواهد کرد تا با فضای محیط و پیرامون خود سازگاری بیشتری پیدا کنند.»
وی ادامه می‌دهد: «در فرایندهای همانند‌سازی است که دانش‌آموز، قواعد و هنجارها و ارزش‌های حاکم بر خانواده، اجتماع و فضاهای آموزشی را می‌آموزد و رفتارهای والدین و مربیان خود را الگو قرار داده و تقلید می‌کند، چنانچه روابط والدین یک رابطه مطمئن و مطلوب باشد تأثیر‌گذاری آن بر رشد و سلامت جسمی و روانی فرزندان بیشتر خواهد بود در غیراین صورت کودک دچار اضطراب و تناقض می‌شود.»
والدین بافرهنگ، فرزندان با اخلاق
از دیگر عوامل مؤثر بر پیشرفت تحصیلی فرزندان، غنای فرهنگی خانواده است. وضعیت فرهنگی خانواده شامل سطح سواد و تحصیلات والدین، شناخت و آگاهی والدین از مسائل و موقعیت‌های جامعه، تعداد اعضای خانواده، میزان رسیدگی و نظارت والدین بر تکالیف و مسائل درسی فرزندان است که می‌تواند بر شرایط و عملکرد تحصیلی فرزندان تأثیر‌گذار باشد. در عصر حاضر و جامعه امروزی که پرتحول و پرفراز و نشیب است، تأثیر سواد و آگاهی بر تعلیم و تربیت نسل‌های آتی بر کسی پوشیده نیست، بنابراین توجه به این نکته ضرورت دارد که والدین، خود همواره برای علم اندوزی و علم‌آموزی قدم بردارند و از شیوه‌های تربیتی مناسب و صحیح شناخت کافی داشته و با رفتار و کردار خود، موضوعات با اهمیت را به فرزندان خود منتقل کنند و کسب دانش و توجه به آن را در صدر ارزش‌های حاکم بر خانواده قرار دهند.
شادمان‌فر درباره بالا بودن سواد والدین چه در زمینه علمی و چه در زمینه اجتماعی، می‌گوید: «والدین با شناخت محیط و شرایط زندگی، با مدیریت آگاهانه و مدبرانه، با ایجاد مقررات منطقی در خانواده، با به‌کارگیری شیوه‌های صحیح تربیت فرزندان و با اجتناب از اعمال روش‌های سختگیرانه می‌توانند به شکل مؤثری بر عملکرد تحصیلی فرزندان خود تأثیر بگذارند.»
فقر فرهنگی- تربیتی یعنی فقدان آگاهی‌های لازم در خانواده برای پیشبرد موفقیت‌آمیز زندگی یا عدم‌پایبندی اعضای خانواده به اخلاق و ارزش‌های مطلوب و عدم‌رشد فکری لازم در آنان است که منجر به انجام رفتارها و فعالیت‌هایی در اعضای خانواده می‌شود که در اجتماع قابل‌قبول و جامعه‌پسند نخواهد بود.
