مهندس کوروس در آن‌روز خبر از ساخت مترو در تهران داد. او اعلام کرد که ساخت هر کیلومتر مترو، حدود 6ماه طول خواهد کشید و همزمان با شروع ساخت، از 10نقطه شهر، عملیات اجرایی ساخت آغاز می‌شود و خیلی زود هم نتیجه گرفت که در عرض 6ماه تهران صاحب 10کیلومتر مترو خواهد شد. بر اساس اعلام وی تهران در ابتدای سال1338 می‌بایست صاحب دست‌کم 10کیلومتر مترو می‌شد اما آمدن مترو به تهران نه 6ماه بلکه 40سال طول کشید و در 16اسفند77 برای اولین بار واگن‌های مترو به سمت کرج حرکت کرد و تقریبا یک‌سال بعد نیز در 2اسفند، اولین واگن‌های مترو از زیرخیابان‌های شهر گذر کرد و از صادقیه در غرب تهران به سمت میدان امام‌خمینی(ره) به راه افتاد. ماجرای متروی تهران از سال1337 شروع شد و پس از نیم‌قرن همچنان ادامه دارد. معلوم نیست داستان دنباله‌دار مترو در چه سالی و در کدام ایستگاه به پایان برسد؛ پایانی که دیگر برای کسی خیلی جذاب نیست.
در صفحاتی که پیش‌رو دارید قرار است ماجرای راه‌اندازی مترو در تهران و قطار شهری در 7شهر مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، کرج و اهواز بار دیگر نقل شود. قرار است بدانیم مترویی که برای اولین بار در سال37 قرار بود به تهران بیاید چرا این‌قدر زمان برد و به داستان دنباله‌داری تبدیل شد. این وسیله که قرار بود اسباب آسایش شهروندان را فراهم کند، چرا همچنان موجب نگرانی آنان در بسیاری از شهرهای کشور شده است؛ اینکه به رغم وعده‌ها چرا تاکنون جز مشهد قطار شهری دیگر شهرها راه‌اندازی نشده است؛ اینکه در اصفهان، مترو هر روز با پرونده‌ای تازه به اداره کل میراث فرهنگی اصفهان، فراخوانده می‌شود، غافل از اینکه مطالعات و بررسی‌های بسیاری پیش از عملیات اجرایی شکل گرفته است.
در تبریز به‌رغم آماده‌بودن فاز اول این طرح که حدود 6کیلومتر است، به دلیل نداشتن واگن، امکان بهره‌برداری از آن میسر نیست؛ فازی که قرار است 105واگن داشته باشد و تاکنون تامین نشده است. در شیراز مشکلات اجتماعی ناشی از طولانی‌شدن پروژه و مشکلات ترافیکی بسیار زیاد وجود دارد، قسمت‌هایی از مسیر 8کیلومتر فاز اول آن که نیازمند 35واگن است تاکنون تامین نشده. کرج نیز با مشکلات تامین واگن روبه‌روست که حدود 398واگن برای 72 کیلومتر کل خط2 نیاز دارد و مشکلاتی نظیر تملک زمین در مسیر اجرای طرح نیز در این شهر هست. همچنین اهواز به‌رغم مطالعات مختلف، مشکلاتی نظیر حفاری، ساخت تونل قطار شهری آن را به تعویق انداخته است؛ اگرچه این شهر در تامین واگن برای خطوطش نیز مشکلات فراوانی فرارو دارد. همه اینها مشکلاتی است که تاکنون باعث‌شده چرخ‌های قطار شهری در شهرهای بزرگ نچرخد و راه به جایی نبرد. در کنار همه این مشکلات، موضوع دیگری که بسیار مهم‌تر و جدی‌تر است جلوه می‌کند؛ «تامین منابع مالی».
مشکل اصلی و اساسی‌ای که در همه این طرح‌ها یکسان و به یک شکل وجود داشته تنها یک جمله است که در گزارش تهیه‌شده از سوی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور به آن اذعان شده است؛ «در تمامی این طرح‌ها «اعتبارات در نظر گرفته شده از محل درآمد عمومی، تکافوی نیازهای طرح را نمی‌کند. از طرفی در خصوص تامین اعتبار سایر منابع اعتباری (منابع داخلی شهرداری‌ها)، مشکلاتی وجود دارد و اقدامی جهت استفاده از منابع اعتباری همچون حساب ذخیره ارزی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی، فاینانس، وام و ... به عمل نیامده است.» که البته این بخش به‌عهده دولت بود.
چون پرده برافتد...
ماجرای قطارهای شهری کشور ماجرایی پیچیده است. یک‌طرف این ماجرا متروی تهران است که با فائق‌آمدن بر بسیاری مشکلات و با تحقق برنامه‌های ارائه شده، به‌رغم مشکلات فراوان و کمبودهای اعتباری و مالی، سعی در ارائه خدمات بیشتر دارد و سوی دیگر هم قطار شهری کلانشهرهای کشور است که جز مشهد هیچ یک از شهرها نتوانسته‌اند، موفق به راه‌اندازی خطوط اولویت‌دار خود شوند.
شرکت مادر تخصصی قطارهای شهری کشور هم هنوز گام‌های استواری برای تحقق رویای دیرین ساکنان شهرهای بزرگ برنداشته است. 2سال پیش معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور در گزارش وضعیت طرح‌های قطار شهری میانگین پیشرفت فیزیکی طرح‌های قطار شهری 7 کلانشهر مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، کرج، اهواز و تهران را تنها 32/7درصد اعلام کرد؛ طرح‌هایی که قرار بود تا پایان سال92 در بسیاری از شهرهای کشور به پایان برسد. بر پایه این گزارش، مدت عملیات اجرایی طرح‌های قطار شهری از زمان شروع این طرح‌ها که عمدتا در سال80 بود حدود 13سال برآورد شد؛ یعنی در طول 8سال اجرای پروژه که از سال80 شروع شد تا سال تدوین گزارش، طرح قطارهای شهری کشور تنها 32/7 درصد پیشرفت داشته و قرار است در عرض کمتر از 5سال این طرح‌ها 68درصد پیشرفت کند؛ موضوعی که با توجه به وجود مشکلات عمده تامین مالی و اجرایی، تحقق آن بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.
این در حالی است که بر اساس قانون توسعه حمل و نقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت مصوب 1386 ، دولت موظف است تا سیاست‌های بخش حمل‌و‌نقل همگانی شهری را به‌گونه‌ای تنظیم کند که از ابتدای سال1391(سال آینده) در مجموع 75درصد سفرهای درون‌شهری پوشش داده شده و سهم هر یک از بخش‌های حمل‌و‌نقل همگانی و مصرف سرانه بنزین بر اساس جدول ذیل باشد.در این گزارش عمده مشکلات پیش روی طرح قطارهای شهری کشور عمدتا مالی اعلام می‌شود به طوری که برای بیشتر شهرهای کشور که می‌بایست طرح قطار شهری در آنها تا سال 92 به پایان می‌رسید، نبود منابع مالی اعلام شده است. به عنوان مثال این گزارش مشکلات تامین مالی برای قطار شهری اصفهان را اینگونه اعلام می‌کند: «به‌رغم آنکه اعتبارات در نظر گرفته‌شده همچنان مشکل تامین اعتبار از این محل علاوه بر اعتبارات مرتبط با منابع داخلی شهرداری اصفهان وجود دارد. سایر منابع اعتباری همچون استفاده از حساب ذخیره ارزی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی داخلی، فاینانس، وام و .... هیچ‌گونه عملکردی نداشته است.»
پایان این ماجرا کجاست؟
معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور در پایان گزارش وضعیت طرح‌های قطار شهری به چند نکته اشاره می‌کند که بی‌کم و کاست ذکر می‌شود؛ نکاتی که می‌تواند بیانگر چرایی تحقق نیافتن وعده راه‌اندازی قطارهای شهری 6شهر بزرگ کشور باشد: «مطابق ماده 10 قانون توسعه حمل‌و‌نقل عمومی و مدیریت مصرف سوخت مصوب سال86، دولت مجاز بوده بخشی از اعتبارات مورد نیاز را از محل حساب ذخیره ارزی تامین و در بودجه سنواتی منظور کند، اما از این محل تاکنون هیچ‌گونه اعتباری تامین نشده است». همچنین در بخش دیگری از گزارش آمده:«روشن نبودن افق تامین واگن‌های قطار شهری با توجه به تکمیل خطوط و آمادگی بهره‌برداری قسمتی از مسیرهای اجرا شده به عنوان یکی از مشکلات بسیار جدی این طرح‌ها به شمار می‌رود. شایان ذکر است که در شهرهای اصفهان 10کیلومتر، تبریز 6کیلومتر، شیراز 8کیلومتر و مشهد 19کیلومتر و در مجموع 43کیلومتر از مسیرها آماده بهره‌برداری است، لیکن به دلیل عدم تامین واگن مورد نیاز، تاکنون مورد بهره‌برداری قرار نگرفته‌اند!». بر اساس گزارش شرکت‌های قطار شهری «در صورت اجرای کامل خطوط مصوب طبق مفاد موافقت‌نامه‌های سال1387، تعداد 4517واگن مورد نیاز بهره‌بردار است که تنها از این میزان 720واگن در خطوط قطار شهری تهران خریداری شده و از این تعداد نیز تاکنون 130واگن تحویل شده است.
بر اساس تفاهم صورت گرفته طی سال‌های اخیر، تهیه واگن‌های قطار شهری می‌بایست به صورت متمرکز و توسط وزارت کشور صورت پذیرد، لیکن متاسفانه تاکنون نتیجه‌ای حاصل نشده است!» و...
