کاربران در حال مشارکت‌اند

کاربران فقط با یک کلیک می‌توانند اطلاعات مربوط به هر چیزی را دستکاری کنند. اما پس از هر ویرایش، آخرین تغییرات در لینکی در صفحه اول وب‌سایت و در نوار کناری همة صفحات وب‌سایت، به‌روز می‌شود تا دیگران هم از این تغییرات باخبر شوند.

چند وقت پیش یک مطلب مفصل و بلند در مورد دانش‌نامة اینترنتی و آزاد ویکی‌پدیا در همین صفحه کار کردیم. اما انگار که این پدیدة اینترنتی سال‌های گذشته، همچنان خبرساز است و چیزهای جدیدی برایمان دارد. جیمی ویلز چند هفتة پیش اعلام کرد که می‌‌خواهد  با همکاری غول اینترنتی آمازون و برای رقابت با  گوگل، یک موتور جست‌وجوی اینترنتی جدید راه‌اندازی کند.

این موتور جست‌وجوی جدید که قرار است اسمش ویکی‌‌آساری (Wikiasari) باشد، از همان فن‌آوری برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌کند که سبب موفقیت چشمگیر دانش‌نامة ویکی‌پدیا شده‌است. ویکی‌‌آساری از ترکیب دو لغت «ویکی» به معنی سریع در زبان ساکنان هاوایی و «آساری» به معنای جست‌وجو در زبان ژاپنی برگرفته شده‌است.

الان وب‌سایت دانش‌نامة ویکی‌پدیا بیش از ۱۰۰ میلیون بازدیدکننده در ماه دارد و یکی از پرکاربرترین وب‌سایت‌های اینترنت است. این وب‌سایت مجموعه‌ای بسیار گسترده از اطلاعات و مقالات را در دویست و سی زبان مختلف و با استفاده از اطلاعات خود کاربران، جمع‌آوری کرده ‌است که کاربران می‌توانند مداخل آن را خودشان ویرایش کنند.

ویلز گفته که گوگل در بسیاری موارد کاملا موفق بوده ‌است، اما حقیقت این است که شهرت آن باعث پوشیده ماندن ضعف‌های آن شده‌ است. گوگل در بسیاری موارد هنگام جست‌وجوی یک کلید واژه، قادر به ارائة هیچ اطلاعات مفیدی به کاربران نیست و بسیاری از لینک‌های استخراج شده توسط گوگل، کاربران را به سوی وب‌سایت‌های بی‌فایده و حتی خطرناک هدایت می‌کنند.

گوگل در چیدن و رتبه‌بندی وب‌سایت‌ها، از الگوریتمی استفاده می‌کند که طبق آن، سایت‌هایی که بیشترین لینک‌ها از سایت‌های دیگر به ‌آن‌ها نشانه رفته، مهم‌تر از بقیه فرض شده و در رتبه‌های بالاتر نتایج جست‌وجو قرار می‌گیرند، اما ویلز این الگوریتم را برای استخراج اطلاعات مفید از اینترنت مناسب نمی‌داند. در ویکی‌آساری مشابه آن‌چه در ویکی‌پدیا رخ می‌دهد، خود کاربران میزان کارآمدی اطلاعات را تعیین می‌کنند و طبقه‌بندی نتایج جست‌وجوی هر کلید واژه با کمک خود کاربران صورت خواهد گرفت.

ویکی‌پدیا پروژه‌ای جمعی است و مؤسسان و مشارکت‌کنندگان در آن هدف مشترکی دارند: « ایجاد دانش‌نامه‌ای قابل اطمینان و آزاد. در حقیقت، بزرگ‌ترین دانش‌نامة تاریخ، هم از نظر دامنة مطالب و هم از نظر عمق.»

دانش‌نامه
در قسمت فارسی ویکی‌پدیا تحت مدخل «دانش‌نامه» آمده است که دانش‌نامه یا دایره‌المعارف، مجموعه یا گردایه نوشتاری جامعی است که شامل اطلاعاتی دربارة همة شاخه‌های دانش یا شاخة مشخصی از دانش می‌شود. دانش‌نامه نباید با لغت‌نامه اشتباه شود.

در حالی که لغت‌نامه‌ها به معنی هر یک از سرمدخل‌هایش که معمولا یک واژه هستند می‌پردازند، دایره‌المعارف‌ها حاوی اطلاعاتی دربارة سرمدخل‌هایشان هستند. البته در مواردی مرز این دو واضح نیست و کتاب‌هایی (مثلا لغتنامه دهخدا) بین این دو هستند.
عنوان دانش‌نامه را نخستین بار ابن سینا در کتاب دانش‌نامة علایی به کار برد. کلمه دایره‌المعارف معادل واژة فرانسوی «آنسیکلوپدی»

(encyclopédie) است که خود از عبارت یونانی ἐγκύκλιος παιδεία (انکیکلیوس پایدیا) گرفته شده ‌است. مفهوم واژة «آنسیکلوپدی» را «آموزش یا دانشی که در دایره‌ای گرد آمده باشد» گفته‌اند.

دانش‌نامه‌هایی که اکنون استفاده می‌کنیم از گسترش لغت‌نامه‌های قرن هجدهم به این‌جا رسیده‌اند. در لغت‌نامه‌ها، واژه‌ها و معنی‌ها و گاهی اطلاعات اندکی دربارة واژه و ریشه‌یابی آن جمع‌آوری شده‌اند؛ این اطلاعات معمولا به گونه‌ای است که به‌طور کامل نیاز خواننده را برطرف نمی‌کند. از این رو دانش‌نامه‌ها به آگاهی دادن فراتر در مورد آن موضوع (یا واژه) پدید آورده شدند. همچنین، یک دانش‌نامه نسبت به لغت‌نامة اطلاعاتی همچون نقشه و تصویر کتاب‌شناسی و آماره نیز دارد.

چهار عنصر اصلی که در دانش‌نامه‌ها تعریف می‌شوند عبارت‌اند از: موضوع، گستره، ساختار و روش تهیه. دانشنامه می‌تواند عمومی باشد و مقالاتی در تمام زمینه‌ها داشته‌باشد (دانش‌نامه بریتانیکا مثال خوبی از دانش‌نامه‌های عمومی است). آن‌ها همچنین می‌توانند در یک زمینة خاص باشند (مثلا دانش‌نامه‌هایی در پزشکی، فلسفه یا حقوق). دانش‌نامه‌های گوناگونی نیز وجود دارد که شامل اطلاعات گسترده‌ای در یک زمینة خاص هستند، مانند دانشنامه بزرگ شوروی و دانش‌نامه یهود.

مشارکت در ویکی‌پدیا
برای ویرایش خیلی از دانش‌نامه‌ها گروه زیادی از متخصصین و دانشمندان و زندگی‌نامه‌نویسان و آگاهان در مورد آن مسائل توسط بنیاد یا مؤسسة خاصی دور هم جمع می‌شوند تا اطلاعات در زمینه‌های مختلف تخصصی‌شان را به صورت مداخل مختلف یک دانش‌نامه دربیاورند.

اما در دانش‌نامة ویکی‌پدیا این‌گونه نیست. هرکدام از خوانندگان ویکی‌پدیا که وارد مدخل خاصی در این دانش‌نامه بشوند، فقط با یک کلیک می‌توانند اطلاعات مربوط به هر چیزی را دستکاری کنند.

مثلا اگر نقصی دیدند می‌توانند آن را برطرف کنند یا غلط‌ها را درست کنند یا حتی درست‌ها را غلط کنند. اما پس از هر ویرایش، آخرین تغییرات در لینکی در صفحه اول وب‌سایت و در نوار کناری همة صفحات وب‌سایت، به‌روز می‌شود تا دیگران هم از این تغییرات باخبر شوند و اگر لازم بود آن را تکمیل‌‌تر کرده یا به حالت اول برگردانند.

هر مدخلی هم که در ویکی‌پدیا نباشد، پس از اولین جست‌وجو نمایش داده ‌می‌شود و آن‌گاه باز هم با یک کلیک می‌شود آن‌را ایجاد کرد. ویکی‌پدیا حتی در مورد سیاست‌های کلی‌اش هم نوشته که این سیاست‌ها در نزد عدة زیادی از ویرایشگران مقبولیت دارد و تفاهم بر آن است که همة کاربران ملزم به پیروی از آن‌ هستند.

اگر نیاز به تغییری در این صفحه حس می‌کنید انجام دهید ولی لطفا پیش از انجام تغییرات عمده از صفحة بحث برای مطرح کردن آن تغییرات و نظرخواهی در مورد آن‌ها استفاده کنید. پس حتی سیاست‌های کلی ویکی‌پدیا را هم می‌شود عوض کرد. منتها به شرطی که جمع موافق باشد.

حالا ممکن است بگویید که با این وجود، باید این دانش‌نامه، غیرقابل اعتماد و پر از غلط باشد. یک‌گروه از دانشمندان انگلیسی چند ماه پیش یک تحقیق جالب در مورد تعداد غلط‌های دانش‌نامه‌های مختلف انجام داده بودند. نتیجه‌ای که در مجلة «نیچر» چاپ کرده بودند خیلی جالب بود: «بریتانیکا در هر صفحه 3 غلط دارد و ویکی‌پدیا در هر حجم مطلب معادل آن، تنها 4 غلط.» پس بنا به استقرای ناقص (!) می‌توان به مطالب ویکی‌پدیا تقریبا اقتدا کرد.

سیاست‌های ویکی‌پدیا
خود ویکی‌پدیا در صفحه‌ای در مورد سیاست‌هایش نوشته که ویکی‌پدیا دانش‌نامه ‌است. هدف بیشتری ندارد. برای کسانی که می‌خواهند مداخل آن را دستکاری کنند هم نوشته که از جانب‌داری پرهیز کنید. مقالات باید با دیدگاه بی‌طرفانه نوشته شوند و نظرات مختلف دربارة یک موضوع را به طور عینی و واقعی پوشش دهند.

قوانین حقوق پدیدآورندگان (copyright) را نقض نکنید. ویکی‌پدیا دانش‌نامه‌ای آزاد است که تحت مجوز مستندات آزاد «گنو» منتشر می‌شود. فرستادن آثاری که قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض می‌کند، هدف مؤسسان را که ایجاد دانش‌نامه‌ای واقعا آزاد است، طوری که هر کسی بتواند آن را دوباره توزیع کند، تهدید می‌کند و ممکن است مشکلات حقوقی در پی داشته باشد.

برای اطلاعات بیشتر به حقوق پدیدآورنده در ویکی‌پدیا مراجعه کنید. به مشارکت‌کنندگان دیگر احترام بگذارید. مشارکت‌کنندگان در ویکی‌پدیا فرهنگ‌هایی گوناگون و نظرهایی بسیار متفاوت دارند. احترام گذاشتن به دیگران، کلید کار جمعی مفید برای ساختن دانش‌نامه است.

ویکی‌پدیا سردبیر یا سیستم مرکزی، بالا به پایین که فعالیت‌های هر روز را بررسی و تأیید کند ندارد. در عوض شرکت‌کنندگان فعال آن، متن‌ها را تصحیح و مشکلات قالب‌بندی مقالات را رفع می‌کنند. شرکت‌کنندگان در این پروژه، خود هم نویسنده و هم ویرایش کننده‌اند. این دو یکدیگر را نفی نمی‌کنند.

بیشتر قوانین و راهبردها باید از سوی تک‌تک کاربرانی اعمال شود که به نوشتن و ویرایش صفحات می‌پردازند و موارد گوناگون را با دیگر اعضا به بحث بگذارند. بعضی از قوانین نیز به شکل اخراج‌های موقت (به خصوص به عنوان ابزاری برای برخورد با آشوبگری) از سوی مدیران اجرا می‌شود. در موارد حاد، به عنوان بخشی از فرایند همه‌گیر قانون رفع اختلاف، هیأت داوری می‌تواند برای برخورد با وضعیت‌های مناقشه‌برانگیز، دستورات ویژه صادر نماید.

امکانات خاص و راهبردها
بخشی از امکانات نظارتی که ممکن است مورد سوءاستفاده قرار گیرند، مانند پاک کردن مدخل‌ها یا قفل کردن صفحات، تنها در اختیار مدیران قرار دارند. مدیران، اعضای باسابقه و معتمد ویکی پدیا هستند. قوانینی که اعمال آن‌ها در اختیار مدیران است شامل این موارد است.

 قوانین حفاظتی (چه وقت و برای چه یک صفحه در برابر ویرایش و تغییر محافظت می‌شود)
 خط مشی‌های بازدارنده (بازداشتن کاربران از فعالیت در ویکی پدیا برای برخورد با آشوبگران یا پیگیری دستور هیأت داوری).

ویکی‌پدیا برای نویسندگان و ویراستاران هم توصیه‌هایی تحت عنوان «راهبردهای عمومی» دارد.

 دربارة آن‌چه می‌دانید یا مایل‌اید بدانید در ویکی‌پدیا فعالیت کنید.
 در به‌روزرسانی صفحات، جسارت به خرج دهید.
 نقص‌ها را روشن کنید.
 خلاصه‌ای از ویرایش خود را ارائه دهید.
 برای دیگر پیشنهادات مفید به پیشگیری از اشتباهات عمومی نگاه کنید.
 یادداشت‌های خود را در صفحات گفت‌وگو امضا کنید.
 از تحقیر یا موضع‌گیری در برابر ادیان یا آن‌چه مقدس شمرده می‌شود بپرهیزید
 حملات لفظی به اشخاص ممنوع.
 تهدید حقوقی ممنوع.
 پیش از تغییرات گسترده در مقالات، با نام کاربری خود وارد سیستم شوید.
 نام کاربری زشت یا آن‌چه ممکن است آزاردهنده باشد انتخاب نکنید
 تازه واردان را آزار ندهید.
 دربارة خودتان مقاله ننویسید.
 از توضیح واضحات بپرهیزید.
 ذکر منابع فراموش نشود.
 از صحت اطلاعاتی که نقل می‌کنید مطمئن شوید.
 از آوردن مطالبی که به سرعت کهنه می‌شوند بپرهیزید.
 هنگام نوشتن، در حدود موضوع تعریف شده باقی بمانید.
 قابل استفاده بودن مقاله در حال نوشتن را برای خوانندگان دیگر در نظر داشته باشید.
 از درستی آن‌چه به عنوان حقایق در مقاله می‌آورید مطمئن شوید.
 در حین بیان مطالب از خلاصه‌کردن پیش گفته‌ها استفاده کنید.

جیمی ویلز مؤسس ویکی‌پدیا آن را این‌گونه توصیف می‌کند: ویکی‌پدیا «تلاشی برای ایجاد و توزیع دانش‌نامه‌‌ای چندزبانه و آزاد با بالاترین کیفیت ممکن، برای هر فرد در جهان و به زبان مادری‌اش است.» ویکی‌پدیا برای رساندن دانش به همة افراد است. برای همین است که تنها ویکی‌پدیای انگلیسی تا ماه اکتبر۲۰۰۶، بیش از ۱۴۰۰ هزار مقاله داشته‌است.

نمودار رشد آن شکلی نمایی داشته‌است. ویکی‌پدیای فارسی هم که در سال۲۰۰۴ تأسیس شد، هم اکنون بیش از 14 هزار مقاله دارد. تعداد مقاله‌های ویکی‌پدیای انگلیسی چندین برابر بریتانیکا و اینکارتا است.
امکانات دیگر سایت ویکی‌پدیا

سایت ویکی‌پدیا غیر از دانش‌نامة اینترنتی به آدرس www.wikipedia.org امکانات دیگری هم دارد که در زیر آمده است. اسم این مجموعه ویکی‌مدیا است.

ویکی‌شنری: دیکشنری است.
http://en.wiktionary.org/wiki/Wiktionary:Main_Page

ویکی‌اسپسیز: دیکشنری برای انواع و گونه‌های جانوری
http://species.wikimedia.org/wiki/Main_Page

ویکی سورس: مجموعه‌آی از اسناد و مدارک
http://en.wikisource.org/wiki/Main_Page

ویکی‌ورسیتی: دانشگاه آنلاین و رایگان
http://en.wikiversity.org/wiki/Wikiversity:Main_Page

ویکی کومون: برای عامه!
http://commons.wikimedia.org/wiki/Main_Page

ویکی‌مدیا: مجموعه چندرسانه‌ای
http://meta.wikimedia.org/wiki/Main_Page

ویکی‌نیوز: اطلاع‌رسانی و اخبار روز
http://en.wikinews.org/wiki/Main_Page

ویکی‌کوت: مجموعة جالبی از نقل‌قول‌های بزرگان
http://en.wikiquote.org/wiki/Main_Page

ویکی‌بوک: کتابخانه‌ای از کتاب‌هایی که کپی‌رایت ندارند
http://en.wikibooks.org/wiki/Main_Page