در دورترین نقاط جهان، در بلوارهای شهرهای بزرگ، در کوچه‌های باریک، در کیوسک‌ها، در قایق‌ها و کشتی‌های بادبانی. آنها تا خورده و یا لوله‌شده دست به دست می‌شوند و گاه حکم پوشش را دارند که به کار شب‌های سرد در پارک‌ها می‌خورند.
رسانه‌ای که قرار بود دنیا را تغییر دهد، نخستین پرتو خود را در یکی از روزهای سال ۱۶۰۵ در استراسبورگ آشکار ساخت (یک جمهوری آزاد در قرن شانزدهم).
البته یوهان کارولس (Johann carolus) چاپکار نمی‌دانست روزنامه چنین کارکردی خواهد یافت. او روزنامه رلیشن (Relation) را به چاپ رساند. رلیشن یک واژه لاتین است که از relatio به معنی گزارش دادن مشتق می‌شود و او به همین دلیل این نام را برای روزنامه‌اش برگزیده بود. او چهار فرمان رسانه‌های مدرن را جاری ساخت. نخست آن‌که رلیشن نخستین روزنامه موضوعی بود و طیفی از موضوعات را پوشش می‌داد و بنابراین جهانی بود، دوم آن‌که متمرکز بر عامه مردم بود و بنابراین آگهی داشت و بالاخره تعیین‌کننده‌ترین فاکتوری که رلیشن را به اولین روزنامه مدرن تبدیل ساخت، تداوم آن در انتشار بود.
رلیشن، نخستین روزنامه هفتگی
رلیشن نخستین روزنامه‌ای بود که به صورت هفتگی و به مدت هفتاد سال به زندگی خود ادامه داد. اما به هر حال، رلیشن از بسیاری جهات شبیه روزنامه‌های امروزی نبود. در آن دوران پستچی‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در گردآوری اخبار داشتند، چرا که آنها بودند که خبرها را از دلیجان‌ها یا پیک‌های سواره می‌گرفتند و از آن‌جایی که در آن دوران خبرها به مفهوم اخص کلمه چندان زیاد نبودند، هر چیزی که می‌رسید به دست چاپ سپرده می‌شد، بی‌آن‌که حتی ویرایش شود. مقالات به‌طور عمده با حروف سربی چیده می‌شدند و با ماشین‌هایی که از چوب ساخته شده بودند، به چاپ می‌رسیدند. چند سال طول کشید تا روزنامه‌ها در سایر کشورها هم پدیدار شوند.
نخستین روزنامه فرانسه
نخستین روزنامه فرانسه تحت عنوان گزت (Gazette) در سال ۱۶۳۱ منتشر شد.
نخستین روزنامه انگلیس
روزنامه دیگری با همین نام در سال ۱۶۶۵ در انگلیس منتشر شد که در آغاز آکسفورد گزت (Oxford Gazette) خوانده می‌شد. آکسفورد گزت در آکسفورد یعنی در جایی که دربار انگلیس از ترس طاعون در آنجا مستقر شده بود، منتشر می‌شد. اما وقتی دربار پس از یک سال به پایتخت بازگشت، این روزنامه نیز نام خود را به لندن گزت تغییر داد.
نخستین روزنامه سوئد
در سوئد نخستین روزنامه با نام Post-och inrikes Tidningar در سال ۱۶۴۵ انتشار یافت. این روزنامه سوئدی قدیمی‌ترین روزنامه‌ای است که هنوز تا امروز و ظاهراً بدون وقفه به انتشار خود ادامه داده است. [دیجیتال شدن همین روزنامه]
نخستین روزنامه آمریکا
پنجاه سال بعد پای روزنامه به آمریکا باز شد. روزنامه پابلیک اکرنسز (Public Occurrences) در سال ۱۶۹۰ در بوستون انتشار یافت. بدبختانه این روزنامه تنها یک شماره انتشار یافت و به سرعت توقیف شد و به همین دلیل است که تاریخ آغاز انتشار روزنامه‌های مدرن آمریکا را سال ۱۷۳۴ می‌دانند، یعنی زمانی که ژورنال هفتگی نیویورک (New York Weekly Journal) منتشر شد.
نخستین روزنامه کانادا
هجده سال دیگر هم گذشت تا این‌که کانادایی‌ها در سال ۱۷۵۲ به نخستین روزنامه خود یعنی هالیفکس گزت (Halifax Gazette) رسیدند.
نخستین روزنامه استرالیا
اما نخستین روزنامه‌ها در بخش شرقی جهان در قرن نوزدهم با عنوان سیدنی گزت و نیوساوت ادورتایزر در سال ۱۸۰۳ در استرالیا منتشر شدند، یعنی درست ۱۵ سال پس از تشکیل تبعیدگاه‌های جزایی در این سرزمین.
نخستین روزنامه هند
اما روزنامه بمبئی ساماچار (Bombay samachar) از سال ۱۸۲۲ در هند منتشر شد. این روزنامه به دو زبان انگلیسی و گجراتی که زبان شمال غربی هند است، منتشر می‌شود.
نخستین روزنامه ژاپن
ژاپنی‌ها هم نخستین روزنامه خود را با نام نیچی- نیچی (Nichi-Nichi) در سال ۱۸۷۲ منتشر ساختند.
تولد روزنامه به مفهوم امروزین آن
اما انتشار روزنامه و به عبارت بهتر تولد روزنامه به مفهوم امروزین آن در سال ۱۶۵۰ در لایپزیگ آلمان و با انتشار اینکومند زایتونگن (Einkommende Zeitungen) صورت گرفت. اینکومند زایتونگن ۶ روز در هفته منتشر می‌شد، چهار صفحه داشت و ابعاد آن حدود ۵/۳۱ در ۱۷سانتی‌متر بود. اگرچه انتشار روزنامه‌ها در آغاز از نظر تعداد چشم‌گیر نبود، اما آلمانی‌زبان‌ها به حدی که بخواهند بخوانند، روزنامه در اختیار داشتند. در پایان قرن هفدهم حدود هفتاد روزنامه آلمانی زبان در آلمان منتشر می‌شد که کمی بیشتر از کل روزنامه‌های منتشره در بقیه اروپا در آن دوران بود. این روزنامه‌ها که تیراژهایی در حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نسخته داشتند، توسط ۲۰۰هزار تا ۲۵۰ هزار نفر خوانده می‌شدند. از آنجا که همه مردم قدرت خرید روزنامه نداشتند، روزنامه‌خوانی در آن دوره یک تجربه مشترک بود و علاوه بر این، یک سوم جمعیت قادر به خواندن و نوشتن بودند. آنان‌که روزنامه می‌خریدند در کافه‌ها، خانه‌ها و قرائت‌خانه‌ها (reading rooms) برای دیگران روزنامه می‌خواندند و درباره آخرین خبرها و تحولات با هم بحث می‌کردند. پروفسورها و معلم‌ها هم از گزارش‌های روزنامه‌ها برای دروس و سخنرانی‌های خود استفاده می‌کردند.
ارتقای سطح سواد و آموزش منجر به استقبال بیشتر از روزنامه‌ها شد و مردم برای هزینه کردن در مورد رسانه‌ای که عطش آنها را نسبت به اطلاعات فرو می‌نشاند، رغبت و تمایل بیشتری از خود نشان دادند. حدود سال ۱۸۰۰ بود که Hamburger Unpartheyische Correspondent برای خود ۵۱ هزار مشتری دست و پا کرد. چهارهزار نسخه از این روزنامه هامبورگی که برای اروپایی‌ها به یک منبع معتبر خبری تبدیل شده بود، به کشورهای ماورای بحار ارسال می‌شد و این روزنامه توانست نخستین روزنامه‌نگارانی را که فقط از طریق روزنامه‌نویسی امرار معاش می‌کردند، گرد خود جمع کند.
چاپ به مثابه بال‌های روزنامه
فرا رسیدن قرن نوزدهم نشان داد هیچ چیز یارای ممانعت از غلبه و پیشروی روزنامه‌ها را ندارد. بروز روش‌های صنعتی کاغذسازی در میانه قرن نوزدهم و ترکیب مطالب محتوایی با آگهی‌ها باعث شد تا در عرصه روزنامه‌ها سنگ‌پایه تازه‌ای از جنبه هزینه‌ها بنیان نهاده شود. قیمت روزنامه‌ها به شدت پایین آمد و به این ترتیب هر کسی قادر به خرید روزنامه شد. پیشرفت در عرصه تکنولوژی‌های چاپی هم به روزنامه‌ها بال و پر داد تا به رسانه‌ای جمعی تبدیل شوند.
تایمز لندن و نخستین ماشین با دو سیلندر
فردریک کونیگ (Friedrich Koenig) مخترع در سال ۱۸۱۴ نخستین ماشین با دو سیلندر چاپ را که با نیروی بخار کار می‌کرد، اختراع کرد و آن را در اختیار تایمز لندن قرار داد. این ماشین می‌توانست ۱۱۰۰ ورق در ساعت چاپ کند و به این ترتیب بود که در بحث ۲۸ نوامبر ۱۸۱۴ چهارهزار نسخه از تایمز لندن را در چند ساعت چاپ کرد و به این صورت بود که عبارت ماشین‌های چاپ اتوماتیک سیلندری متولد شد. خبرهای شکست و نابودی ارتش ناپلئون در ژوئن ۱۸۱۵ در واترلو توسط همین ماشین‌های چاپ سیلندری چاپ شد و در سال ۱۸۴۵ بود که شرکت ماشینن فابریک اگسبرگ (Maschinenfabric Augsburg) تأسیس شد و تا سال ۱۸۷۲ توانست ۷۵۰ ماشین چاپ اتوماتیک سیلندری را در آلمان و خارج از آلمان به فروش برساند.
نخستین ماشین چاپ سیلندری برای روزنامه
اما در همین قرن نوزدهم شاهد یک نوآوری دیگر علاوه بر ماشین چاپ‌های اتوماتیک سیلندری هم هستیم و این بار هم این تایمز لندن بود که در استفاده از آن پیشتاز بود.
جان والتر سوم (John walter III) نخستین ماشین چاپ سیلندری را برای روزنامه ساخت و این اختراع به نام ماشین چاپ والتر معروف شد.
مدتی بعد در نمایشگاه جهانی وین در سال ۱۸۷۳ شرکت ماشینن فابریک اگسبرگ، ماشین کوچک‌تری را عرضه کرد که بر اساس اصول ماشین والتر کار می‌کرد، اما کار با آن راحت‌تر بود و می‌توانست ۱۲ هزار ورق در ساعت پشت و رو چاپ کند.
رشد سریع در عرصه چاپ روزنامه باعث شد تا ماشینن فابریک اگسبرگ- که امروز کارخانه پلائن مان رولند است- به فکر ساخت ماشین چاپ بیفتد و به این ترتیب بود که روتاپلانا در سال ۱۸۹۷ به عنوان یک ماشین رول مطرح شد. اما نخستین ماشین سیلندری برای روزنامه در سال ۱۸۹۹ موجودیت یافت و درسال ۱۹۱۲ بود که این شرکت نخستین ماشین رول افست را بر اساس پتنت پیشتاز افست یعنی کاسپار هرمن (Caspar Hermann) ساخت. او بعدها هم در ساخت نخستین افست رول که توسط مان رولند تولید شد، نقش عمده‌ای ایفا کرد. در حال حاضر بیش از یک سوم روزنامه‌های جهان با ماشین‌های افست مان رولند چاپ می‌شوند.
۱۸۰۰۰ روزنامه در جهان
در پیشروی پیروزمندانه روزنامه‌ها که چهار قرن است ادامه دارد، نه تنها روش‌ها و فرایندهای تولید دستخوش تغییر شده، بلکه خود روزنامه‌ها نیز دچار دگرگونی‌های اساسی شده‌اند.
روزنامه‌ها از همان روزهای اولیه که خبرهایشان را پستچی‌ها می‌آوردند و بدون ویرایش و کنترل و افزودن تحلیل و تفسیر در استراسبورگ به چاپ می‌رساندند، به تدریج به سوی تبدیل شدن به رسانه‌های جمعی حرکت کردند تا رسانه‌هایی باشند که از آزادی مطبوعات در سراسر جهان دفاع می‌کنند، با تحولات عظیم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در طول قرن‌ها همگام بوده و گاه به این تحولات شکل هم داده‌اند.
روزنامه در چهارصدمین سال تولد خود به رسانه‌ای تبدیل شده است که از جنبه شیوه‌های عرضه روزنامه‌نگارانه مطالب بسیار ثروتمند است، بسیار آسان خوانده می‌شود، از تصاویر و صفحه‌آرایی مطلوب برخوردار شده و بیش از یک میلیارد نسخه از آن در ۲۰۰ کشور حضور دارد و در زمانی که این مقاله نوشته می‌شود، انجمن جهانی روزنامه‌ها ۱۸ (WAN) هزار روزنامه از سراسر جهان را نمایندگی می‌کند و این در حالی است که ۶۵۰۰ مورد از آنها هم جزو روزنامه‌های یومیه هستند.
روزنامه در عصر اطلاعات
روزنامه‌ها اکنون مدتی است که از سوی رادیو، تلویزیون و اینترنت به چالش کشیده شده‌اند. اما با این همه هنوز فرجام تیره و تاری که برای روزنامه‌ها پیش‌بینی می‌شد، رقم نخورده است.
روزنامه‌های الکترونیک و چاپی اکنون به طرز مسالمت‌آمیزی با یکدیگر زندگی می‌کنند و هیچگاه کمیت چاپ به اندازه امروز نبوده است. اما با این همه، بسیاری از روزنامه‌ها و به ویژه در سال‌های اخیر در کشورهای صنعتی غرب دچار افت درآمد و از دست دادن خوانندگان خود شده‌اند. آگهی‌ها به سوی اینترنت سرازیر شده و نسل شیفته اینترنت هم رو به گسترش است. آیا روزهای پرشکوه روزنامه‌ها رو به پایان است؟
شکوفایی روزنامه در چین و هند
در این نکته تردیدی نیست که صحنه رسانه‌ای دستخوش تغییر شده است و این تغییرات باز هم ادامه خواهد یافت. در حالی که مصرف رسانه‌ای از آغاز قرن بیستم از حدود ۱۰ ساعت به ۶۰ ساعت در هفته در سراسر جهان رسیده، دست روزنامه‌ها خالی مانده است. اما هنوز نمی‌توان گفت که چشم‌انداز فراروی روزنامه‌ها کاملاً تیره است. طبق گزارشی که انجمن جهانی روزنامه‌ها منتشر ساخته است، درآمد آگهی‌های روزنامه‌ها در سال ۲۰۰۳ دو درصد نسبت به سال ۲۰۰۲ افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود که این روند صعودی تا سال ۲۰۰۶ ادامه یابد. انجمن جهانی روزنامه‌ها همچنین گزارش داده که تیراژ روزنامه‌ها هم در سطح جهانی در همین سال ۲۰۰۳ در مقایسه با سال ۲۰۰۲ حدود ۱۲/۰ درصد افت داشته است. اما این افت تیراژ در برخی از کشورهای صنعتی از طریق توسعه بازار جبران شده است. چین با فروش روزانه ۸۵ میلیون نسخه روزنامه صاحب عنوان پرتیراژترین کشور از نظر مصرف روزانه روزنامه است و این در حالی است که این رقم برای هند-که در مکان دوم جهانی قرار دارد- ۷۲ میلیون نسخه در روز است.
نگاهی به کشورهای دیگر می‌تواند پتانسیل روزنامه‌ها را به تصویر بکشد: در سیرالئون فقیرترین کشور جهان که سطح بی‌سوادی در آن ۸۵ درصد است، روزنامه‌ها از سال ۱۹۹۷ به بعد مثل قارچ در حال روییدن هستند. این کشور در سال ۱۹۹۷ دارای ۱۲ روزنامه بود و این در حالی است که اکنون در سال ۲۰۰۵ دارای ۵۰ نشریه است.
در افغانستان سطح سواد ۲۰ درصد است، اما در سال ۲۰۰۲ در این کشور حدود ۲۶۵ نشریه منتشر می‌شد که ۱۵۰ مورد آن در کابل پایتخت آن توزیع می‌شد.
در سنگال با کمبود خریدار برای روزنامه‌ها مواجه هستیم و این بسیار طبیعی است، چون قیمت یک روزنامه معادل قیمت یک کیلو برنج است، اما با این همه روزنامه‌ها کماکان در سنگال خوانده می‌شوند: ۶۰ درصد مردم، روزنامه‌ها را قرض می‌گیرند.
تولیدکنندگان روزنامه‌ها و مفاهیم تازه روزنامه‌ها در عصر اطلاعات به کدام سو خواهند رفت؟
روزنامه‌ها چهارصد سال است که در سراسر جهان در حال شکل دادن به افکار عمومی هستند و هنوز جزو شکل‌های محبوب و معتبر رسانه‌ای در عرصه اطلاع‌رسانی به حساب می‌آیند. حفظ این موقعیت، اصلی‌ترین چالش تولیدکنندگان روزنامه‌ها است.
بر اساس یافته‌های تازه‌ترین پژوهش انجمن جهانی روزنامه‌ها که در زمینه فرایندهای روزنامه‌ای صورت گرفته است، تیموتی بالدوین (Timothy Baldwin) مدیرکل این انجمن می‌گوید: امروزه مدیران روزنامه‌ها بیش از همیشه این تمایل را از خود نشان می‌دهند تا با اتکا به نوآوری‌ها و استراتژی‌های متفاوت به جذب خوانندگان بیشتری بپردازند. بسیاری از روزنامه‌ها در جهت پاسخ دادن به نیازهای مخاطبان خود به تغییر قطع رو آورده و چاپ تمام رنگی را در دستورکار خود قرار داده‌اند. آنها با نوآوری‌های گوناگون درصدد جذب نسل جوان نیز هستند و یکی از این روش‌ها چاپ نسخه‌های رایگان برای متروها و قطارها است.
درآمد تبلیغات در روزنامه‌های رایگان ظرف یک سال ۵/۱ درصد افزایش داشته است و ظرف ۵ سال به ۶/۲۲ درصد خواهد رسید.
مترو اینترنشنال ناشر سوئدی نشریه رایگان مترو روزانه ۵/۵ میلیون نسخه از نشریه خود رادر ۱۶ کشور توزیع می‌کند و به همین خاطر است که می‌توان گفت هنوز روزنامه‌ها در آینده موفق خواهند ماند.
روزنامه بر اساس تقاضا
وقتی انسان در سرزمین مادری خودش نیست، داشتن یک روزنامه آشنا، آرامش‌بخش است.
و شاید به همین دلیل باشد که مسافران هتل‌های مختلف دنیا از Newspaper Direct این‌چنین استقبال می‌کنند.
این سرویس ۲۰۰ روزنامه از ۳۵ کشور جهان با ۳۰ زبان را در اختیار علاقه‌مندان به روزنامه‌ها قرار می‌دهد. ریشه این ایده به کانادا بازمی‌گردد و توسط یک شرکت مستقر در ونکوور از سال ۱۹۹۹ عملیاتی شده است. این شرکت که یک دفتر هم در نیویورک دارد، روزنامه‌ها را از سراسر دنیا به صورت دیجیتالی در اختیار روزنامه‌خوانان قرار می‌دهد.
هر که با این شرکت قرارداد منعقد کند، امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بهره‌برداری از چنین سرویسی را دریافت می‌کند و به این ترتیب به مخاطبان این فرصت را می‌دهد تا روزنامه‌های دلخواه خود را از اینترنت دانلود کرده و از آنها پرینت بگیرند. روزنامه‌هایی که به این ترتیب ظرف چند دقیقه دانلود می‌شوند، در قطع ۳ A هستند، دورو پرینت گرفته می‌شوند و از نظر شکل صفحات عین روزنامه اصلی (چاپی) هستند.
استفاده از این سرویس علاوه بر هتل‌ها، اکنون در کتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی، خطوط هوایی و دریایی نیز عمومیت یافته است.
نویسندگان: سوزان استینل، استفن کوبس و برژیت ایزنلوفل
