معمولا منظور از مقیاس نانو ابعادی در حدود 1nm تا 100nm است. یک‌نانومتر یک میلیاردیم متر است. در حقیقت کاربرد فناوری نانو از کاربرد عناصر پایه نشأت می‌گیرد. هر کدام از این عناصر پایه، ویژگی‌های خاصی دارند که استفاده از آنها در زمینه‌های مختلف، موجب ایجاد خواص جالبی می‌شود؛ مثلا از جمله کاربردهای نانوذرات می‌توان به دارورسانی هدفمند و ساده، بانداژهای بی‌نیاز از تجدید، شناسایی زود هنگام و بی‌ضرر سلول‌های سرطانی و تجزیه آلاینده‌های محیط‌زیست اشاره کرد. همچنین نانو لوله‌های کربنی دارای کاربردهای متنوعی است از‌جمله: از بین بردن باکتری‌ها، تصویربرداری زیستی دقیق، استفاده در حسگرهای شیمیایی و زیستی قابل‌اطمینان و دارای عمر طولانی، شناسایی و جداسازی کاملا اختصاصی دی‌ان‌ای و ژن‌درمانی که از طریق انتقال ژن به درون سلول توسط نانو لوله‌ها صورت می‌پذیرد. ایران یکی از کشورهای پیشتاز در زمینه نانو است. ستاد ویژه‌ای تحت نظر ریاست‌جمهوری برای ساماندهی و توسعه این فناوری در کشور از سال‌ها پیش تشکیل شده است. دکتر سعید سرکار، دبیر ستاد ویژه توسعه فناوری نانو تکنولوژی در ایران است که با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
- در حال حاضر جایگاه ایران در عرصه نانو فناوری در دنیا چگونه است؟
ایران به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی حوزه نانو در دنیا مطرح شده است. کارها و تحقیقات چندساله ایران در زمینه نانو، رتبه ایران در این بخش در دنیا را از رتبه 60 در سال 2000 به رتبه 12 در سال 2011 ارتقا داد. بر همین اساس از چند سال پیش تاکنون ما در میان کشورهای جهان اسلام حائز رتبه اول شده‌ایم. در حال حاضر 47درصد تولید علمی بخش نانو در جهان متعلق به ایران است. همچنین از نظر اولویت‌دهی به دانش نانو یعنی تعداد مقالات در حوزه نانو نسبت به کل مقالات علمی منتشر شده در کشور، در سال2010 میلادی ایران توانست رتبه چهارم را از آن خود کند.
- ما از نظر دانش نانو در جایگاه مطلوبی در جهان قرار داریم ولی آیا توانسته‌ایم این دانش را با تولید فناوری و محصول وارد زندگی کنیم؟ چرا ما در این بخش جایگاه مناسبی نداریم؟
هدف ما توسعه تولید فناوری و رسیدن ایده و دانش به بازار است و این نیاز به فرهنگسازی دارد. ثبت اختراعات بین‌المللی به‌عنوان یک شاخص خوب در جهت تولید فناوری مطرح است و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان در این زمینه می‌تواند ما را در رسیدن به این هدف یاری بخشد.
- آیا آماری از پتنت‌ها و ثبت پتنت‌های بین‌المللی دارید؟
کشور ما چیزی در حدود 70 ثبت اختراع در آمریکا و اروپا داشته است. در سال 2010 میلادی پتنت‌های حوزه نانو 37درصد کل پتنت‌های ایران را تشکیل داده است؛ یعنی بیش از یک‌سوم ثبت اختراعات بین‌المللی ایران در عرصه نانو بوده است. البته پتنت‌های ما در مقایسه با آنچه در دنیا هست وضعیت مطلوبی ندارد. باید فرهنگ ثبت بین‌المللی اختراع بین استادان، دانشجویان و محققان این حوزه آموزش داده شده و نهادینه شود و این فرایندی است که نیاز به زمان دارد. اما می‌توانیم ادعا کنیم در کشور نسبت به سایر حوزه‌های فناوری‌های جدید بسیار خوب عمل کرده‌ایم. در حال حاضر 68شرکت دانش بنیان در این حوزه مشغول به کار هستند. محصولات ارائه شده ایران در نمایشگاه‌های بین‌المللی قابل قیاس با دستاوردهای دیگر کشور‌هاست.
- از نظر پتنت چه رتبه‌ای را در جهان دارا هستیم؟
ما از این نظر رتبه 25 جهان را دارا هستیم که البته در حال رشد است. از نظر کیفیت مقالات در این حوزه رتبه 17 را داریم. البته اعداد و ارقام رسمی در این حوزه در دنیا وجود ندارد.
- آیا این پتنت‌ها به محصول تبدیل شده‌اند؟
52درصد از این پتنت‌ها نتیجه نوآوری‌هایی هستند که توسط شرکت‌های دانش بنیان به ثمر رسیده و محصولاتی هستند که وارد بازار شده‌اند. یعنی کمی بیشتر از نصف پتنت‌ها کاربردی شده‌اند هر چند این پتنت‌ها در مقایسه با تعداد مقالات علمی منتشر شده در این زمینه رقم ناچیزی هستند.
- آیا ما صادرات محصولات نانویی را هم داریم؟
بله تعدادی از محصولات و تجهیزات آزمایشگاهی ما در این حوزه به خارج از کشور صادر می‌شود. شرکت‌های ما توانسته‌اند بیش از 30مورد از تجهیزات آزمایشگاهی را طراحی و تولید کنند که ما را از داشتن آنها تحریم کرده بودند. در حال حاضر این تجهیزات در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
- نام بعضی محصولات را بفرمایید.
دستگاه نانوسکوپ، دستگاه نانو الیاف، نانو پودرهای فلزی، کودهای نانویی و اخیرا هم ماده‌ای نانویی برای طولانی کردن نگهداری و ماندگاری میوه‌ها.
- بودجه اختصاص داده شده برای دانش نانو در ایران چقدر بوده است؟
40میلیارد تومان به این حوزه اختصاص داده شده است.
- چرا کلا ما در کاربردی کردن دانش مشکل داریم؟ ما مقالات تولید می‌کنیم ولی محصولی تولید نمی‌شود، چرا؟
البته ما در این حوزه خوب عمل کرده‌ایم. باید توجه داشت که در زمینه فناوری‌های نوظهور ابتدا نیاز به آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص داریم. ما درصدد مقایسه خود با کشورهای پیشرفته‌ای همچون آمریکا، چین، ژاپن، کره و کشورهای اروپا نیستیم هر چند متخصصان ما چیزی از آنها کم ندارند.
ما نیاز به آماده‌سازی و تهیه زیرساخت‌هایی داریم که لازمه توسعه در این زمینه است. این زیرساخت‌ها باید باشند یا یک ایده توان تبدیل به فناوری را داشته باشد. با توجه به سرعت پیشرفت تکنولوژی در جهان امروز اگر ایده‌ای خلق شود ولی مدت زمان کاربردی شدنش به طول بینجامد ارزش افزوده‌‌اش از دست خواهد رفت. پس باید زمینه‌ای فراهم شود تا هم یک ایده توانایی تبدیل به فناوری را بیابد و هم مراحل کاربردی شدن و ورود به بازارش بسیار کوتاه شود؛ در این صورت ما موفق عمل کرده‌ایم.
- چه زیرساخت‌هایی مدنظر شماست؟
ما تا کنون فاقد ساختارهای لازم در ثبت اختراعات بین‌المللی بوده‌ایم که البته کارهایی صورت گرفته است. ما در مستند‌سازی فناوری بسیار ضعیف هستیم. در ارتباط با بازاریابی و بازار‌سازی و فروش اختراعات توانمندی لازم را نداریم. ما در انتقال و تبادل اطلاعات به کشورهای دیگر و نیز انتقال فناوری به صنعت خودمان دارای مشکلات زیادی هستیم. این حوزه نیاز به سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر دارد که هنوز کاری انجام نشده است. به‌طور کلی ما با حلقه‌های مفقوده زیادی در زنجیره ایده تا محصول روبه‌رو هستیم که نیاز به یک برنامه ریزی دقیق و حساب شده دارد. البته باید اذعان داشت که توجه زیادی شده ولی اصلا کافی نبوده است.
