این در حالی است که ساخت و ساز در حریم گسل‌ها، توجه نکردن به مقاومت لرزه‌ای بناها و تاسیسات حیاتی، گسترش ناهمگون و آسیب پذیری بافت و ساختار شهرهاو موازی کاری در مدیریت ، همه و همه باعث شده است که درصورت وقوع زلزله‌ای بزرگ در نقاط شهری و روستایی، احتمال ایجاد خسارت‌ها، افزایش یابد.
یکی از اصلی‌ترین مراکز علمی و پژوهشی مرتبط با زلزله در کشور، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله است. این پژوهشگاه، به‌منظور مطالعه خطر زلزله و ارائه راهکارهای کاهش خطر پذیری لرزه‌ای و گسترش فرهنگ ایمنی در برابر زلزله تاسیس شده است. با دکتر محمد قاسم وتر، عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به گفتوگو نشسته‌ایم. وی دارای مقالات متعدد و چندین اختراع در زمینه زلزله است.
- از لحاظ دانش لرزه شناسی، ایران در مقایسه با سایر کشورها، چه موقعیتی دارد ؟
ازنظر نرم‌افزاری و دانش تخصصی، جایگاه خوبی داریم اما از لحاظ تکنولوژی، توسعه شبکه و استفاده از مصالح و سیستم‌های لرزه برنوین به‌عنوان جایگزین روش‌های سنتی، در صنعت ساخت و ساز، بسیار عقب‌تر از کشورهای پیشرفته هستیم.
- از لحاظ دستگاه‌ها ی ثبت زلزله، امکانات ما چگونه است؟
ما از لحاظ دستگاه ثبت زلزله، وضعیت خوبی نداریم، درواقع کمبود بسیار جدی در این زمینه وجود دارد. به عبارت بهتر، برای ثبت حرکات گسل‌ها، از لحاظ تعداد دستگاه‌های ثبت‌کننده مشکل جدی وجود دارد.
- آیا از لحاظ امکانات ماهواره‌ای، وضعیت قابل‌قبولی داریم؟
به هیچ عنوان در این زمینه وضعیت خوبی نداریم. به عبارت بهتر، برای رصد کردن فعالیت گسل‌ها، امکانات ماهواره‌ای نداریم.
- چطور می‌شود که در کشوری مانند ژاپن، زلزله‌های با قدرت بالا، خسارات کمی برجا می‌گذارد اما در کشور ما زلزله با قدرت کمتر، خسارات مالی و جانی زیادی به‌دنبال دارد؟
ژاپن، از لحاظ بهسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، اصلاح اساسی زنجیره طراحی، محاسبه، اجرا و نظارت و به‌کارگیری تیم مجرب در هربخش، اقدامات جدی و مستمر انجام می‌دهد. علاوه براین، در این کشور، توجه به مدیریت بحران جدی است و در این زمینه کارهای مستمر و اساسی صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، در زمینه مهندسی سازه و زلزله نیز پژوهش‌ها و تحقیقات علمی گسترده‌ای انجام می‌شود و به موازات همه این اقدامات، آموزش مداوم هم به مردم و هم به مسئولان داده می‌شود.البته طبیعی است که از لحاظ امکانات ماهواره‌ای نیز امکانات پیشرفته‌ای وجود دارد.به‌طوری که می‌توانند با استفاده ازماهواره، عکس‌هایی داشته باشند که قبل و بعد از زلزله و همچنین خسارات و میزان خرابی‌ها را در کمترین زمان ممکن مشاهده کنند.
- و ما در این زمینه‌ها چه کرده‌ایم؟
از لحاظ بهسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها که کار جدی انجام نمی‌شود،.مصالح به کار رفته، اغلب سنگین و غیراستاندارد است و علاوه براین، کنترل جدی هم صورت نمی‌گیرد که از مصالح استاندارد استفاده شود به همین دلیل چون کنترلی نیست، هرکسی کار خودش را انجام می‌دهد.از سوی دیگر، در زمینه مدیریت بحران، کارهایی انجام شده اما این کارها، اقدامات زیر بنایی نیست.به‌عنوان نمونه، در شرایط عادی، تمام مراکز استراتژیک کشور باید مقاوم‌سازی شوند تا در مواقع بحرانی و زلزله بتوانند سرویس دهی مناسب داشته باشند و این در حالی است که برای این مهم در کشور، تصمیمات جدی انجام نشده است. از سوی دیگر، در تمام این زمینه‌ها به‌شدت موازی کاری و پراکنده کاری‌ها به چشم می‌خورد و این مسئله باعث تداخل وظایف شده است.
- در بسیــاری از کشورها، برای آموزش هزینه‌های زیاد می‌شود و این آموزش‌ها همه جانبه است. یعنی هم آموزش‌های قبل از زلزله و هم بعد از زلزله داده می‌شود و این آموزش‌ها هم به مردم و هم به مسئولان ارائه می‌شود. در این زمینه، اقدامات انجام شده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به‌دلیل موازی کاری‌ها، آموزش‌های ما نیز پراکنده و مقطعی است. ارائه آموزش‌ها به‌صورت هدفمند و مستمر و همه جانبه نیست. به‌عنوان نمونه، باید بگویم که هر مهندس ساختمانی، مهندس زلزله نیست و به همین دلیل، باید دانش محاسبه و ساخت و ساز را به نوعی در ارتقای مهندسان دخالت دهند چرا که ارائه آموزش‌های به روز برای مهندسان عمران ضروری است.
از سوی دیگر، باید به مردم نیز آموزش داد و این مسئله را به‌طور شفاف تشریح کرد که ایران زلزله خیز است، پس همیشه باید آماده بود. یکی از آموزش‌ها باید این باشد که مردم بدانند که با صرف مبلغ کم، می‌توانند خانه‌های امن داشته باشند یا حداقل خانه‌هایی داشته باشند که درصورت بروز زلزله، کمتر خسارت ببیند. یا در بسیاری از کشورها داشتن جعبه کمک‌های اولیه در منازل اجباری است و این در حالی است که در بسیاری از خانه‌های ما، همین حداقل نیز وجود ندارد.
- به‌نظر می‌رسد که در زمینه آموزش، تنها اقدامی که به چشم می‌خورد، انجام مانورهای زلزله است، آیا این اقدام کافی است؟
نه کافی نیست علاوه براین باید دید که این مانورها تا چه حد استاندارد است و تا چه میزان درست طراحی شده است. به‌نظر من، در حال حاضر این مانورها از هدف اصلی خود خارج و به نمایش تبدیل شده است.
- با توجه به تجربیات زلزله‌های گذشته در ایران، جنابعالی وضعیت امداد و نجات در هنگام بروز زلزله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
یکی از مباحث اساسی در زمینه آموزش، ارائه آموزش‌های به روز و کلیدی به نیروهای امدادگر است چرا که امداد زلزله با امداد تصادف و جاده بسیار متفاوت است. امدادگر زلزله نیاز به آموزش‌های تخصصی و حرفه‌ای دارد، امداد زلزله اصول خاص خود را دارد، به این دلیل که پس از زلزله مهم‌ترین اقدام، امداد و نجات است و اگر امدادگران آموزش‌های لازم را فرا نگیرند، تعداد خسارت‌ها، به‌مراتب بیشتر می‌شود و به‌نظر می‌رسد که باز به‌دلیل موازی و پراکنده کاری‌ها، در ارائه این آموزش‌ها نیز خوب عمل نکرده‌ایم.
- آقای دکتر، تاثیر عوامل انسانی مثل تحقیقات و اکتشافات علمی و نظامی را در وقوع زلزله، تا چه حد می‌دانید؟
براساس تجربیات پیشین، شواهدی بر دخالت‌های بشر که باعث وقوع زلزله شده است، وجود دارد.
- مواردی مانند آبگیری سدها و انفجارهای اتمی می‌توانند بر ایجاد زمین زلزله تاثیر داشته باشند؟
بنابراین، مکان یابی و طراحی سدها به شیوه اصولی، باید مورد توجه جدی باشد و در این زمینه بررسی گسل‌های فعال منطقه و نزدیکی آنها به سدها باید مورد لحاظ قرار گیرد.
- گسل‌های عمده در کشور و تهران در چه مناطقی پراکنده است؟
با توجه به موقعیت ژئوفیزیکی خاص کشور، در اغلب مناطق کشور و مناطق دارای تمرکز جمعیت گسل‌های فعال و عمده وجود دارد. عمده گسل‌های فعال شهر تهران نیز شامل گسل شمال تهران، گسل مشا - فشم، گسل شمال ری، جنوب ری، گسل ایوانکی، گسل گرمسار، گسل فیروز کوه و گسل کهریزک است که امکان لرزه خیزی دارند.
- در زمینه بحث پیش نشانگرها چه کرده‌ایم و آیا صحت دارد که پژوهشگاه در این زمینه به پرورش ماهی و اسب برای مطالعه پیش نشانگرهای زلزله مبادرت کرده است؟
گرچه در حال حاضر پیش‌بینی قطعی زمین لرزه ممکن نیست اما در برخی از موارد ممکن است با مشاهده و زیرنظر قراردادن فعالیت‌های لرزه‌ای یک منطقه مانند زمین لرزه‌های کوچک، درمواقع مناسب امکان هشداردهی به مردم وجود داشته باشد. البته در این راستا، نیاز به دستگاه‌گذاری بیشتر و افزایش پراکندگی آنها در نقاط مختلف است که در این زمینه کمبود وجود دارد.
تا آنجایی که من اطلاع دارم، پژوهشگاه تنها کار علمی در زمینه بحث نشانگرها انجام می‌دهد.
