بدتر از همه اینکه علائم ایدز دست کم 6 ماه تا 5سال بعد از ابتلا فرد به این ویروس بروز پیدا می‌کند یا به‌اصطلاح مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا بتوان با آزمایش خون به‌وجود ویروس اچ.آی.وی در خون بیمار پی برد. تاکنون نیز دارویی که به درمان قطعی ایدز بینجامد کشف نشده و بیشتر داروهایی که تولید شده‌اند حداکثر قادرند روند پیشرفت این بیماری را کند کنند. تا به حال تعداد زیادی از افراد جان خود را بر اثر ابتلا به بیماری ایدز از دست داده‌اند. برای آگاهی بیشتر از بیماری ایدز و اقدامات انجام شده برای پیشگیری از این بیماری در ایران و جهان گفت‌وگویی با دکتر عباس صداقت، رئیس اداره کنترل ایدز وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید.
- بیماری ایدز از چه زمانی شناسایی و نخستین نشانه بالینی آن در چه سالی مشاهده شد؟
در سال 1981 (1360) نخستین نشانه بالینی نوعی بیماری گزارش شد که بعدها به «ایدز» معروف شد. درحالی‌که تاکنون سه دهه از آن روز می‌گذرد، دنیا شاهد این است که این بیماری از یک بیماری نادر به یک بیماری بین‌المللی تبدیل شده است.
اچ.آی.وی بر تمام جوانب زندگی انسان از اقتصاد گرفته تا فرهنگ، از سیاست گرفته تا مذهب اثر گذاشته است. تا پایان سال 2009 بیش از 60 میلیون نفر به این ویروس مبتلا شده‌اند و بیش از 30 میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند. اما سال‌ها تلاش برای مهار این همه‌گیری، پیشرفت‌ها و تحولات بسیاری را دربرداشته است. ما در این دوره 30ساله، شاهد پژوهش‌ها و تلاش‌های بی‌سابقه فردی و گروهی دانشمندان، پزشکان، اندیشمندان و دیگر فعالان در سراسر جهان برای پاسخ به این همه‌گیری بوده‌ایم.
- چرا و چگونه روز جهانی ایدز انتخاب شد و تاریخ دقیق آن چه روزی است؟
در سال 1988 در نشستی در شهر لندن، سران و وزیران بهداشت 140 کشور جهان گرد هم آمده و به اتفاق آرا، اول دسامبر(10 آذر) را به نام روز جهانی ایدز نامگذاری کردند. نامگذاری این روز فرصتی را برای دولت‌ها فراهم کرد تا برنامه‌های خود را برای مبارزه با ایدز اعلام کنند. البته این برنامه‌ها تنها مربوط به دولت‌ها نیست بلکه تمامی مؤسسات غیردولتی و سازمان‌های محلی نیز می‌توانند در این حرکت مهم شرکت کرده و در جهت کنترل و پیشگیری از پیشرفت این بیماری فعالیت کنند. در سال 1991 روبان قرمز به‌عنوان نماد بین‌المللی همبستگی در کنترل گسترش ایدز شناخته شد. روبان قرمز سمبل جهانی آگاهی و همبستگی با بیماران مبتلا به اچ.آی .وی (ایدز) است و مردم جهان را به نبرد با این بیماری متحد می‌کند. در سال 2001 نخستین اجلاس ویژه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در زمینه ایدز «اعلامیه تعهد درباره اچ.آی.وی و ایدز» را به اتفاق آرا تصویب کرد. در این اجلاس 188 کشور عضو سازمان ملل به پیشگیری و کنترل اچ.آی.وی و ایدز متعهد شدند.
- ابتکار 3 در 5 چیست؟
در سال 2003، سازمان جهانی بهداشت و برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز، اجرای ابتکار «3 در 5» را به‌منظور کمک به کشورهای دارای درآمد کم و متوسط آغاز کردند تا دسترسی به درمان ضد‌ویروسی را از 400هزار نفر به 3میلیون نفر تا پایان سال 2005 افزایش دهند. ارقام 3 و 5 در این عبارت معرف هدف «3»میلیون نفر و سال 2هزار و «5» است. به‌واسطه اقدامات و پیشرفت‌های صورت گرفته در جهت کنترل این بیماری، موارد جدید ابتلا در جهان در حال کاهش است، به‌طوری‌که براساس آمار منتشر شده از برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز، موارد جدید ابتلا از 1/3 میلیون نفر در سال 1999 به 6/2 میلیون نفر در سال 2009 کاهش یافته است، اما به‌رغم موفقیت‌های اخیر در زمینه کاهش تعداد موارد جدید ابتلا، هنوز به‌طور متوسط روزانه بیش از 7100 نفر به شمار مبتلایان به این ویروس در جهان افزوده می‌شود و ایدز همچنان یکی از اولویت‌های سلامت در سطح جهان است و در بین جمعیت‌های کلیدی یا گروه‌های در معرض بیشترین خطر (کسانی که ارتباطات غیرمتعارف دارند، مصرف‌کنندگان تزریقی مواد‌مخدر و مصرف‌کنندگان مواد روانگردان) هنوز شواهد شیوع مشاهده می‌شود.
- چرا ابتلا به ایدز علاوه بر معضل بهداشتی معضل اجتماعی نیز محسوب می‌شود؟
ابتلا به اچ.آی.وی(ایدز) به عنوان یک معضل اجتماعی در جوامع، به‌خصوص در کشورهای با درآمد کم و متوسط، باقی مانده و باعث شده است انسان به اهداف توسعه‌ای مهمی مانند: کاهش فقر، کاهش مرگ‌ومیر کودکان و بهبود سلامت مادران، دستیابی به آموزش ابتدایی برای همه و برابری حقوق برای همه، آن طور که باید، دست نیابد. یکی از خصوصیات این بیماری این است که هیچ کشوری اعم از توسعه‌یافته، در حال توسعه و توسعه نیافته را بی‌نصیب نگذاشته است، هرچند، الگوهای انتقال اچ.آی.وی در گروه‌های آسیب‌پذیر، در هر کشور، متفاوت است. آسیا پس از آفریقای زیر صحرا، دومین کانون عفونت ایدز در جهان است و شرق اروپا و آسیای مرکزی، مناطقی هستند که شیوع اچ.آی.وی در آنها، به‌طور واضح، در حال افزایش باقی مانده است.
- ایدز در ایران چگونه شیوع پیدا کرد؟
در کشور ما موج اول این بیماری با ورود فراورده‌های خونی آلوده آغاز شد. نخستین مورد گزارش و ثبت شده ابتلا به اچ. آی. وی، در سال 1366 و مربوط به یک کودک شش ساله مبتلا به هموفیلی است که فراورده‌های خونی آلوده دریافت کرده بود. پس از آن موج دوم ایدز از طریق مصرف تزریقی مواد‌مخدر آغاز شد. ورود ایران به مرحله متمرکز با افزایش شیوع اچ.آی.وی در مصرف‌کنندگان تزریقی مواد در اوایل دهه هشتاد رخ داد. با جلب حمایت سیاستگذاران و اتخاذ تصمیمات کلیدی در امر کاهش‌آسیب، فعالیت‌های بسیار مفیدی در زمینه ارائه و گسترش خدمات پیشگیری از اچ.آی.وی در مصرف‌کنندگان تزریقی مواد و زندانیان انجام شد. نشانه‌های جدی ای وجود دارد که این اقدامات، حداقل باعث کند شدن شیب رشد همه‌گیری در این گروه جمعیتی شد. بررسی نظام ثبت اطلاعات اچ.آی.وی در سال‌های اخیر حاکی از تغییرات الگوی انتقال بیماری از اعتیاد تزریقی به انتقال از طریق ارتباطات جنسی است و همین بررسی دلالت بر افزایش تدریجی موارد جدید ابتلا در زنان در سال‌های اخیر دارد که لزوم توجه بیشتر را در این ارتباط می‌طلبد.
- وزارت بهداشت برای مهار شیوع ایدز در کشور چه اقدامات پیشگیرانه‌ای را در دست اجرا دارد؟
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری و مشارکت تمامی سازمان‌های عضو کارگروه کشوری کنترل ایدز، برنامه‌های جامعی را برای افزایش دسترسی به گروه‌های در معرض آسیب و نیز گروه‌های دارای رفتارهای پرخطر مرتبط با اچ.آی.وی (ایدز) پیش‌بینی و اجرا کرده است. این اقدامات شامل راه‌اندازی مراکزی با هدف ارائه خدمات پیشگیرانه، کاهش آسیب، مراقبت و درمان ازجمله مراکز گذری، کلینیک‌های مثلثی، مراکز مشاوره و آزمایش داوطلبانه و مراکز مشاوره و خدمات کاهش آسیب ویژه زنان آسیب‌پذیر است. ارائه کلیه خدمات در این مراکز داوطلبانه، محرمانه و کاملا رایگان است. همچنین در راستای حمایت اجتماعی از افراد مبتلا به اچ.آی.وی (ایدز) کشور اقدام به راه‌اندازی باشگاه‌های یاران مثبت و تشکیل کارگروه کشوری حمایت اجتماعی کرده است که یکی از دستاورد‌های این کارگروه این است که کلیه افراد مبتلا به اچ.آی.وی و خانواده‌هایشان به‌طور رایگان تحت پوشش بیمه خدمات درمانی قرار گرفته‌اند. چالش مهم اجرای برنامه‌های کنترل بیماری در کشور همانند سایر کشورها، محدودیت‌های اجتماعی است که دسترسی به گروه‌های در معرض خطر اچ.آی.وی و نیز گروه‌های دارای رفتارهای پرخطر را برای اجرای برنامه‌های پیشگیرانه و مداخلات مراقبتی، دشوار کرده است. پس از شناسایی نخستین مورد ابتلای به اچ.آی.وی در سال 1366، عکس العمل به آن درکشور با تشکیل شورای‌عالی ایدز در سال 1367 نشان داده شد که عمدتا بر ارائه خون سالم، ارائه برخی از خدمات درمانی و راه‌اندازی سیستم ثبت موارد، متمرکز بود که متعاقبا رعایت احتیاطات همه‌جانبه نیز بر آن افزوده شد. با شروع همه‌گیری اچ.آی.وی در مصرف‌کنندگان تزریقی مواد‌مخدر در اواسط دهه70 شمسی، برخی فعالیت‌های کاهش آسیب‌ها نیز شروع شد ولی تا انتهای دهه70، فعالیت‌های کنترل اچ.آی.وی عمدتا به‌صورت فعالیت‌های مجزا به اجرا در می‌آمد و در چارچوب یک برنامه استراتژیک نبود. در سال 1380، برای نخستین‌بار در سطح ملی برنامه استراتژیک پنج ساله برای سال‌های 1385-1381 توسط وزارت بهداشت درمان وآموزش پزشکی با همکاری سایر دستگاه‌ها تدوین شد.
- آیا برنامه‌های دیگری نیز از سوی وزارت بهداشت اجرا شده یا خواهد شد؟
برنامه دوم برای سال‌های 1388-1386 و به‌صورت سه ساله تدوین شد. این برنامه مشتمل بر 10 استراتژی بود و با مشارکت سازمان‌های شریک برنامه تهیه شد. پس از تحلیل وضعیت اچ.آی.وی در کشور و براساس نتایج حاصل از پایش و ارزشیابی دومین برنامه استراتژی، سومین برنامه استراتژی به کمک سازمان‌های شریک در برنامه برای سال‌های 1393-1389 تهیه و تدوین شد. در این برنامه استراتژی، سهم هر یک از نهاد‌ها و سازمان‌ها در آن مشخص و شفاف بوده و براساس راهبردها و اهداف تعیین شده پاسخگویی لازمه را ایجاد می‌کند. تدوین و اجرای برنامه‌های استراتژی ابزاری مؤثر برای کنترل گسترش اچ.آی.وی (ایدز) به‌عنوان یک معضل سلامتی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی است. براساس شواهد موجود الگوی انتقال ویروس ایدز از اعتیاد تزریقی ( موج دوم انتقال ایدز) به رفتارهای جنسی پرخطر (موج سوم انتقال ایدز) در حال تغییر است و در این زمینه باید پیش‌بینی‌های لازم و مداخلات مؤثر را برای شناسایی و کنترل عوامل زمینه‌ای ابتلا به اچ.آی.وی درنظر داشته باشیم و در سومین برنامه استراتژی براین مهم توجه ویژه شده است.
- بیشتر چه گروه سنی در کشور مبتلا به ایدز هستند؟
در سال‌های اخیر، بررسی آمار و مستندات نشان می‌دهد، گروه سنی 34-25 سال حداکثر آمار اچ.آی.وی (ایدز) را به‌خود اختصاص داده اند. در این ارتباط پیشگیری اولیه به‌واسطه اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن مؤثر به جامعه، مؤثرترین راهکار در کنترل موج سوم ایدز که همان انتقال ایدز از طریق ارتباط جنسی محافظت نشده، است. لازم است این قشر از جامعه آگاهی و نگرش لازم در ارتباط با خطرات مصرف این مواد را کسب کنند تا بتوانند از خود در برابر این تهدید، محافظت کنند.به‌منظور کنترل این خطر جدی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، برنامه‌های ویژه‌ای را تدارک دیده است که ازجمله آن افزایش گسترده آموزش‌های لازم برای افراد در معرض خطر است. به همین دلیل تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور، برای گسترش و نحوه ارائه این آموزش‌ها، برنامه‌هایی را متناسب با شرایط فرهنگی هر منطقه، تدارک دیده‌اند. در این زمینه، همکاری رسانه‌ها، وزارت آموزش و پرورش، سازمان جوانان، هلال احمر جمهوری اسلامی ایران و دانشگاه‌های سراسر کشور که در ارتباط مستقیم با نوجوانان و جوانان هستند، در برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های آموزش و اطلاع‌رسانی، نقش بسزایی در کنترل گسترش اچ.آی.وی (ایدز) در کشور خواهند داشت.
علل ابتلا به ایدز
ایدز یک بیماری ناشی از رفتارهای مخاطره‌آمیز است والگوهای رفتارهای پرخطری که فرد را در معرض ابتلا به اچ.آی.وی (ایدز) قرار می‌دهد، در طول زمان در حال تغییر است. مصرف تزریقی مواد‌مخدر و روابط جنسی محافظت نشده، ازجمله مخاطرات ابتلا به اچ.آی.وی (ایدز) هستند. اما همواره یک سری عوامل زمینه‌ای برای ایجاد رفتارهای پر خطر وجود دارد که در ظاهر، رفتار پر خطر تلقی نمی‌شوند ولی عامل بروز رفتارهای پر خطر هستند و در این زمینه می‌توان به مصرف مواد محرک و روانگردان اشاره کرد. متأسفانه در سال‌های اخیر، شاهد افزایش چشمگیر مصرف مواد محرک و روانگردان اعم از شیشه و قرص‌های اکستاسی در میان جوانان و به‌ویژه خانم‌ها هستیم. مصرف مواد روانگردان به‌طور کاذب باعث افزایش میل جنسی می‌شوند و قدرت تصمیم‌گیری مصرف‌کننده را کاهش می‌دهند و فرد عملا واکنشی برای محافظت خود در برابر رفتارهای مخاطره‌آمیز و خطر ابتلا به اچ.آی.وی (ایدز)، نشان نمی‌دهد و این موضوع از یک‌سو باعث گسترش اپیدمی ایدز از طریق افزایش ارتباط محافظت‌نشده و تشدید موج سوم انتقال ایدز در جامعه می‌شود و از طرفی، در آینده، خطر انتقال اچ.آی.وی از مادر مبتلا به کودک را افزایش می‌دهد و باعث افزایش تولد نوزادان مبتلا به اچ.آی.وی در کشور می‌شود. این مواد با اشکال و عناوین مختلف و با قیمت ارزان، به وفور وارد بازار مصرف شده‌اند و دقیقا نسل نوجوان و جوان را تحت الشعاع خود قرار داده‌اند و موضوع محرک بودن آنها باعث شده که مصرف آن به‌خصوص در میان جوانان با استقبال زیادی روبه‌رو شود. داروهای انرژی‌زایی که از روی ناآگاهی برای آماده ساختن بدن در هنگام ورزش استفاده می‌شود، قرص‌هایی تحت عنوان قرص شب امتحان که به‌طور کاذب ظرفیت مطالعه را افزایش می‌دهند و در میان دانش‌آموزان و دانشجویان مطرح می‌شوند، قرص‌هایی که به‌عنوان قرص لاغری دربرخی باشگاه‌های ورزشی یا آرایشگاه‌ها توزیع می‌شوند و مورد توجه و علاقه دختران و زنان جهت کاهش وزن هستند یا قرص‌هایی که در مهمانی‌ها تحت عنوان قرص‌های نشاط‌آور توزیع می‌شوند و...استفاده گسترده از این مواد در میان نوجوانان و جوانان، بدون آگاهی از اثرات و عوارض آنها، تهدیدی جدی برای این نسل و یکی از مهم‌ترین معضل‌های جامعه محسوب می‌شوند و حتی یک‌بار استفاده از آنها، با تاثیر روی سیستم اعصاب مرکزی عوارض جبران‌ناپذیری ایجاد می‌کند. از آنجایی که بعد از مصرف مواد محرک و روانگردان، فعالیت مغز، دقت و تمرکز به‌طور کاذب افزایش می‌یابد، فرد مصرف‌کننده از عوارض بعدی آنکه بسیار نیز مخرب است، غافل می‌شود و از طرفی، دسترسی آسان به این مواد، عدم‌آگاهی از عوارض آنها و وجود این باور غلط که این مواد جزو مواد‌مخدر و اعتیادآور نیستند، باعث افزایش مصرف مواد محرک و روانگردان و تغییر الگوی انتقال اچ.آی.وی در جامعه شده است. یکی از معضلات مصرف این نوع مواد‌مخدر صناعی، این است که با وجود اعتیادآور بودن، تاکنون هیچ روشی جهت ترک آنها شناخته نشده است.
