در گفت‌وگو با هنرمندان حوزه نمایش این موضوع مطرح شده که چه عواملی در تولید و اجرای آثار دینی نقش دارند و چه عوامل باعث تولید آثار شتابزده می‌شود تا این آثار از کیفیت خوبی برخوردار نباشند و در این میان چه کاستی‌هایی در مدیران تئاتری و سیاستگذاران دیده می‌شود.
اتابک نادری از بازیگران و کارگردانان تئاتر که مدیریت تماشاخانه سنگلج را نیز عهده‌دار است؛ در این باره می‌گوید: در همه جای دنیا نمایش دینی و مذهبی وجود دارد. نمایشنامه‌هایی کلاسیک و برگرفته از متون مذهبی از قرون گذشته در اروپا اجرا شده و می‌شود که از قصص انبیاء در ادیان مختلف الهام گرفته شده است. همیشه هنرمندان در طول تاریخ از این ادیان در اجرای نمایش استفاده کرده‌اند و مردم نیز در هر برهه‌ای از تاریخ از اینگونه نمایش‌ها استقبال کرده‌اند.
وی در ادامه تاکید می‌کند: دین نیاز انسان است و هنرمندان نیز از این امر مستثنی نیستند. به اشکال مختلف نمایش‌های مذهبی در کشورهای مختلف اجرا می‌شود. تمام مکتب‌های ایجاد شده ریشه در باورهای دینی مردم دارد و در کشور ما نیز رنگ و بوی مذهب در زندگی مردم جاری است و بالطبع این رنگ و بو به شکل هنری در زندگی هنرمندان هم وجود دارد. اما سیاستگذاری‌های نادرست و اجرای داستان‌ها، قصص و روایات مذهبی در مناسبات مختلف باعث شده که اجرای امروزی نمایش‌های دینی جز کارهای دم دستی و راحت به شمار بیاید. برخی از هنرمندان آنقدر از یک داستان دینی و تاریخی استفاده می‌کنند که دیگر مخاطب علاقه‌ای به تماشای آن ندارد. معتقدم که در اجرای کارهای مذهبی نباید از نمادها برای مستقیم‌گویی پیام به مخاطب استفاده کرد بلکه دین در لایه‌های پنهانی داستان نیز می‌تواند وجود داشته باشد و خرد انسان می‌تواند از آن نمایش برداشت آزاد داشته باشد و این بسیار مهم است. چیزی که به تئاتر دینی ما زیان وارد کرده، همین داستان‌های تکراری است که گاه باعث کلیشه‌ای شدن نمایش برای مخاطب می‌شود.
البته نادری، تعزیه را جدای از نمایش دینی می‌داند و می‌گوید: چیزی که در تعزیه وجود دارد روایاتی است که در روزهای خاص و برای وقایع خاص اجرا می‌شود. نمایش دینی و مذهبی که درباره آن صحبت می‌کنیم متفاوت بوده و برخی از دوستان می‌آیند به تعزیه نمادهایی اضافه کرده و آن را نمایش صحنه‌ای می‌کنند. به اینگونه نمایش‌ها نمی‌توان نمایش مذهبی گفت. نمایش صحنه‌ای ابعاد هنری‌تری نسبت به تعزیه دارد. نمایش مذهبی می‌تواند تماشاگر را جذب کند که این جذابیت متاثر از مفاهیمی است که در اجرای نمایش به تماشاگر القا می‌شود و اگر این تاثیر دیده نشود آسیبی جدی در اجرای اینگونه نمایش‌ها به تماشاگر زده می‌شود.
امیر دژاکام دیگر هنرمندی است که نگاه منتقدانه‌ای به آثار نمایشی دینی دارد؛ هر چند که برخلاف اتابک نادری مشکل را در برنامه‌ریزی نادرست و تصمیم‌گیری‌های دست‌اندرکاران می‌بیند. او می‌گوید: متأسفانه از سوی برخی مدیران و هنرمندان تئاتر نگاه ساده‌انگارانه‌ای به نمایش‌هایی با موضوع دین و مذهب وجود دارد و این نوع نگاه با چاشنی عدم‌تحقیق و پژوهش باعث می‌شود تا کیفیت آثار نمایشی پایین بیاید. همه می‌دانیم که هنرمندان به مفاهیم دینی اعتقاد دارند و در این سال‌ها گروه‌های نمایشی و کارگردانان بزرگی بوده و هستند که کارهای خوبی در این زمینه خلق کرده و روی صحنه نمایش آورده‌اند.
دژاکام ادامه می‌دهد: برخی از مدیران تئاتری ما 10 روز مانده به ایام مذهبی تازه به فکر برنامه‌ریزی برای تولید آثار هنری می‌افتند و همین شتابزدگی باعث خسران به بدنه تئاترهای مذهبی ما شده است. گروهی از مدیران نیز در این زمینه و حتی در موضوعات مختلف دیگر به فکر ارائه بیلان کاری و آمار و گزارش‌ها به مدیران فرادستی خود هستند و برای آنها نام اثر در یک بروشور، نامه و پوستر مهم‌تر از اصالت خود اثر است.
این کارگردان در جمع‌بندی سخنان خود عواملی چون آماری برخورد کردن با آثار و موضوعات دینی و مذهبی، عدم‌تخصص و توانایی لازم در اجرای یک نمایش دینی، عدم‌تحقیق و پژوهش در اجرای اینگونه آثار، ساده و دم‌دستی گرفتن اجرای این موضوعات و... را از عوامل اصلی آسیب‌دیدگی نمایش‌های دینی عنوان کرد.
وی عنوان داشت: همه هنرمندان به اعتقادات خود پایبند بوده و به آن احترام می‌گذارند اما مشکلات برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در عرصه نمایش باعث شده تا در این حوزه آثار تولیدی کمتری نسبت به وسعت و عظمت موضوع دیده شود. ما شاخصه‌های تئاتر دینی به‌صورت فراوان داریم اما این شاخصه‌ها به‌صورت یک دایره‌المعارف منسجم در اختیار هنرمندان جوان نیست و اگر یک کار پژوهشی منسجم در این خصوص صورت گیرد بالطبع بسیاری از مشکلات حل می‌شود.
نکته دیگر این است که در پرداختن به امور دینی از طریق هنر به‌خصوص هنر نمایش اگر اخلاص و صداقت وجود نداشته نباشد و هدفی غیراز ارائه مفاهیم به‌صورت زیباشناسانه به مخاطب وجود داشته باشد، چنین هنری نمی‌تواند مخاطب را جذب کند. تصور اینکه با مستقیم‌گویی شعائر دینی بتوان تئاتر دینی خلق کرد، تصوری است که نمایش را نه تنها از ارکان و عناصر خود دور می‌کند که حتی تاثیر ارزش‌های دینی آن تئاتر نیز از بین می‌رود و ما جز تبلیغ مقطعی چیز دیگری را به مخاطب عرضه نمی‌کنیم. در اجرای نمایش دینی نباید انتظار داشت که یک تئاتر، تمامی وجوه دینی را شامل شود؛ بلکه هر نمایشی می‌تواند وجهی از دین و رفتار و زندگی فطری انسان را نشان دهد.
در این خصوص مسعود دلخواه که علاوه بر کارگردانی در دانشگاه تربیت مدرس نیز تدریس می‌کند، چنین می‌گوید: باید یادمان باشد که تئاتر دینی یک ژانر نیست چرا که ژانرها اغلب ساختار آثار را در برمی‌گیرد و ما در هنر نمایش ژانرهای تراژدی، کمدی، ملودرام و... را در نمایش داریم اما ژانر دینی وجود ندارد و حتی نمایش تاریخی نیز بعد از شکسپیر شکل گرفته است. بنابراین با ژانرهایی که پیش‌تر گفتم می‌توان به موضوع دین پرداخت و یک نمایش با موضوع دینی را در ژانر ملودرام یا تراژیک روی صحنه برد.
وی به اجرای نمایش‌های مذهبی نیز اشاره کرده و می‌افزاید: نمایش‌های مذهبی و دینی از قرون وسطا در همه کشورها روی صحنه رفته‌اند اما در این میان نمایش‌هایی نیز وجود دارند که موضوع دینی ندارند اما درباره دین و مذهب به‌صورت غیرمستقیم در آن صحبت شده است. ممکن است یک نمایش درباره احترام به پدر و مادر باشد که در ظاهر دینی نیست اما آن نمایش می‌تواند در جهت اهداف انسانی و آموزشی گام بردارد.
دلخواه تاکید می‌کند: معتقدم هر آنچه در جهت تعالی انسان باشد و بتواند معضلات موجود در فرهنگ و اجتماع را حل کند و در رشد و تعالی انسانیت گام بردارد نمایش دینی و مذهبی است. اما علت آنکه برخی از نمایش‌ها با موضوع دین مناسبتی شده این است که مدیران و هنرمندان فعال در این حوزه، نمایش‌ها را به دو بخش دینی و غیردینی تقسیم می‌کنند و این امر خود بزرگ‌ترین صدمه و آسیب را به تئاتر ما می‌زند، مسلما هر آنچه ضددین نیست می‌تواند دینی باشد. نمایشنامه‌های بی‌شماری وجود دارد که در آن به دین اشاره نشده اما خاستگاه والا و ارزشمندی در تعالی انسان دارد.
این استاد دانشگاه در ادامه به نمایشنامه‌هایی اشاره می‌کند که با موضوع داستان‌های ائمه اطهار(ع) و پیامبران روی صحنه می‌روند. برخی از نمایش‌ها نیز با این موضوعات اجرا می‌شوند که اشاره مستقیم به وقایع دینی دارند و در این نمایش‌ها نیز باید سعی کرد تا از شعارزدگی دور شویم. باید در تعاریف کلی نمایش‌ها و ژانرهای موجود تجدید نظر شود. گاها می‌بینیم که نمایشی با موضوع دینی روی صحنه است اما هیچ کمکی به تماشاگر نمی‌کند. باید از سطحی‌نگری دوری کرد و به مفاهیم آثار توجه داشت، متونی وجود دارد که مفاهیم عمیق را به همراه دارند اما در تعریف کنونی ما نباید تئاتر دینی و غیردینی داشته باشیم، هنرمندان و به‌خصوص سیاستگذاران باید در این موضوع تجدید نظر اساسی داشته باشند. اگر بخواهیم این روند تئاتر دینی و غیردینی را ادامه دهیم، آسیب‌های بیشتری به تئاتر کشور وارد می‌شود.
ایوب آقاخانی از دیگر کارگردانان تئاتر کشور وضعیت نمایش‌ها در حوزه دین را به لحاظ کیفی مطلوب نمی‌داند و تاکید می‌کند: متأسفانه ما همچنان در صحنه‌های نمایش با آثاری شعارزده و کلیشه‌ای در تولید نمایش‌های موضوعی مواجه هستیم و اصلی‌ترین آسیب نیز این است که از دیرباز تاکنون هنوز جسارت در فضای موضوعی در میان هنرمندان ایجاد نشده است. ما مشکل دیگرگونه اندیشیدن در فضای عمومی را داریم و همچنان سیاستگذاران با تعیین و تکلیف‌های خود سبب‌ساز مشکلاتی در جامعه هنری می‌شوند. معتقدم اگر سیاستگذار و مدیری نیتش بلوغ و رشد در فضای موضوعی است باید متوجه این مشکلات بوده و آن را سامان بخشد. اگر هدف پرداختن به موضوع و آگاهی بخشی و حتی به چالش کشیدن فضاهای موجود باشد در این صورت است که اثر دینی قابل دفاع خواهد بود و حتی نگاه سفارش‌دهنده نیز قابل دفاع است.
وی ادامه می‌دهد: در شرایط کنونی استفاده از تولیدات سفارشی مانند جشنواره‌های موضوعی، نگره‌ای کاملا تبلیغاتی بوده و مدیران با آن برخورد آماری دارند. همین سیاست‌ها و سلایق موجود باعث می‌شود که هنرمندان نیز بزرگ‌ترین صدمه را ببینند.
در این سال‌ها در مناسبات مختلف و به بهانه ایام مذهبی که در تقویم آمده است، جشنواره‌ها، یادواره‌ها و سوگواره‌هایی برگزار می‌شود و هر سال نیز افرادی خاص با نمایش‌های مهمان سالن‌های نمایش شده و گاها برخی از نمایش‌ها با موضوع مذهبی و داستان‌های دینی سال‌های سال روی صحنه می‌مانند، اجرای مکرر این نمایش‌ها بد نیست اما آیا برای تئاتر ایران کافی است؟ آیا ستودنی است که نمایشی 20 سال بدون تغییر در اجرا روی صحنه برود، هیچ موضوع جدیدی خلق نشود و هیچ ابتکاری در کارگردانی صورت نگیرد؟ آیا برای تئاتر ایران تولید نمایش‌هایی با موضوعات دینی با شیوه اجرای و حضور کارگردانان حرفه‌ای و پویا کاری سخت و دشوار است؟
مهدی متوسلی از کارگردانان تئاتر که مدیریت مؤسسه فرهنگی و هنری فدک را نیز عهده‌دار است، درباره حضور برخی از کارگردانان در اجرای نمایش‌ها با موضوع دینی و مذهبی می‌گوید: عدم‌وجود طرح جامع پیشرفت موضوعات دینی و نبود چشم‌انداز در این زمینه به تئاتر مذهبی و گروه‌هایی که در این زمینه فعالیت دارند، ضربه زده است.
وی درخصوص اجرای نمایش‌های مذهبی به‌صورت مکرر توضیح داد و یادآور شد: این را قبول ندارم که دیگر نمایشی با موضوع دین تولید نشده، ما در این حوزه تولیداتی داشتیم اما کافی نبوده و این سؤال پیش می‌آید که ارگان‌ها و نهادهای موظف چه وظیفه‌ای در این خصوص دارند؟ هنگامی که به ایام عزاداری و روزهایی چون ماه محرم و صفر نزدیک می‌شویم مدیران تئاتری ما به تکاپو می‌افتند و تولید کارهای نمایشی را به گروه‌ها سفارش می‌دهند. این امر به کیفیت نمایش‌ها لطمه می‌زند و این سیاست‌ها و شتابزدگی‌ها باعث دلزدگی تماشاگران می‌شود.
متوسلی یادآر شد گروه‌های تئاتری خوبی داریم که متأسفانه وارد چرخه تولید آثار شتابزده شده و ضربه دیدند. برخی نیز اینگونه نمایش‌ها را اجرا می‌کنند اما در نهایت عدم‌استقبال تماشاگران و پایین بودن کیفیت باعث می‌شود عطای اجرای نمایش‌های موضوعی را به لقایش بخشیده و کار نکنند. متأسفانه برنامه‌ریزی در کار مدیران در مناسبات وجود ندارد و سلایق در این امور بسیار دخیل است و درخصوص کارهای شتابزده اگر هنرمندان از شخصیت خود صیانت نکنند؛ دچار پایین بودن کیفیت نمایش‌ها می‌شوند.
در هر صورت اعمال سلیقه در مدیریت تئاتر ایران، یکی از موانع اساسی در تحقق تئاتر دینی است و باعث تزلزل اعتماد به نفس نمایشگران متدین برای رجوع به مباحث دینی می‌شود. چه آنان نمی‌دانند آیا می‌توانند احساس و خلاقیت خود را در امور دینی بیان کنند یا باید تابع دستورات و باید و نبایدهای دائما متغیر و نظرات دوره‌ای سیاستگذاران تئاتر باشند. از این‌رو نزدیک شدن به تئاتردینی را امری خطیر و دست و پاگیر می‌یابند.
هنوز بسیاری از مسائل در تحقق تئاتر دینی ناگفته مانده است، از جمله مشخص کردن محدوده دخالت مدیران، شیوه حمایت از اینگونه آثار، نبود ضوابط مشخص در اجرای نمایش با موضوعات دینی و نوع نگاه اجرایی مدیران روی صحنه آوردن اینگونه نمایش‌ها.
