ابتدا مردم شمال‌غرب از تکان‌های ناشی از زلزله ترکیه به هراس افتادند، سپس زلزله‌هایی در نیشابور، بوشهر، مازندران و اراک با قدرت‌های مختلف اما متعدد به‌وقوع پیوست. به‌همین خاطر به سراغ دکتر محمدرضا قیطانچی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رفتیم تا علت زلزلههای اخیر را جویا شویم.
- اخیراً شاهد زمین‌لرزه‌های پراکنده در سطح کشور بودیم. آیا این زلزله‌ها می‌تواند پیش‌درآمدی بر یک زلزله بزرگ باشد؟
برای بررسی رفتار گسل‌های یک‌منطقه تنها رخ دادن زلزلههای متعدد کافی نیست. این زلزلههای بزرگ‌تر از 5/4ریشتر هستند که می‌توانند تغییرات تکنوتیکی منطقه یعنی رفتار گسل‌ها را نمایش دهند و از روی آنها شاید بشود فعالیت آینده گسلی را ارزیابی کرد. زلزله‌هایی که به وفور در ایران اتفاق می‌افتند، زیر 4ریشتر هستند و حتی گاهی به عوامل محلی مانند باد، باران، توفان، جزر و مد و... وابستگی دارند. البته زلزله متوسط و بزرگ هم نمی‌تواند خبر از زلزله‌ای بزرگ در هر منطقه بدهد؛ به‌طور مثال زلزله‌ای که اخیرا در نیشابور با قدرت 2/5ریشتر اتفاق افتاد می‌تواند پیش‌درآمد زلزله‌ای بزرگ تلقی شود و هم نه. ساده‌تر بگویم که ارزیابی واقعی زلزله کار خیلی سختی است. با این حال کلیات و اصولی وجود دارد. در منطقه‌ای باید گسل بزرگی (یعنی طولانی‌تر از 60کیلومتر) وجود داشته باشد تا زلزله مخربی رخ دهد. از نظر زمان نیز در جهان جایی را سراغ نداریم که بتوانند زلزله را در آنجا پیش‌بینی کنند ولی پیش‌بینی مکانی زلزله در خیلی از جاها صورت گرفته است.
زلزلههای اخیر که به‌صورت گروهی در برخی از مناطق ایران مثلا در استان مرکزی که زمین‌لرزه‌های کوچک اما متعدد در آن اتفاق افتاد، در گذشته نیز سابقه داشته است. به‌طور نمونه در نورآباد، دهلران، ممسنی و مسجدسلیمان مواردی شبیه به این فعالیت‌های اخیر را داشته‌ایم که زلزلههای کوچک (زیر 3ریشتر) رخ داده است. به‌نظر می‌رسد در گستره استان مرکزی فعالیت‌ها از این نوع باشد؛ یعنی زلزلههای کوچک با تعداد زیاد و آزاد شدن انرژی با این الگو. به‌عبارتی انرژی اصلی زلزله به‌تدریج آزاد می‌شود. در گستره خراسان‌رضوی نیز در گذشته زلزله‌هایی با قدرت حدودا 5 ریشتر را تجربه کرده‌ایم و اخیرا هم این نوع زلزله در این منطقه رخ داد که نمی‌تواند خیلی عجیب باشد. به‌نظر می‌رسد که در این منطقه از کشور زلزلههای اصلی با بزرگی متوسط 5ریشتر اتفاق می‌افتد و الگوی زلزله‌خیزی خراسان‌رضوی به همین منوال است. این تقارن و همزمانی فعالیت‌ها گسل‌ها در مناطق مختلف ایران در گذشته هم اتفاق افتاده است؛ پس جای نگرانی وجود ندارد که ما اکنون منتظر رخداد خاصی باشیم.
بین این زلزله‌ها ارتباطی وجود دارد؟
ارتباط مکانیکی بین زلزله‌ها اگر فاصله مکانی زیاد باشد، بعید است؛ مثلا زلزله استان خراسان‌رضوی با اراک نمی‌تواند ارتباط مکانیکی داشته باشد و به‌عبارت ساده‌تر نمی‌شود یکی، دیگری را به‌وجود آورده باشد. با وجود این در حوالی یک‌زلزله بزرگ اگر گسلی فعال وجود داشته باشد، می‌تواند آن زلزله بزرگ سبب تحریک آن گسل فعال شود.
- ولی در یک قسمت از کشور ما زلزلههای بیشتری روی داده است؟
در کل فعالیت زلزله‌خیزی گستره زاگرس نسبت به جاهای دیگر کشور چشمگیرتر است. در مناطق دیگر بحث زلزله ممکن است در برهه‌ای از زمان مطرح شود ولی در پهنه زاگرس گسل‌ها همیشه فعال هستند. به‌علت برخورد صفحه عربستان به ایران در زاگرس بحث شکستی مطرح است. آمار گذشته نشان می‌دهد در بوشهر فعالیت‌های منجر به زمین‌لرزه به دفعات وجود داشته ولی اینکه زلزله مهیبی رخ دهد بعید است. در مجموع به‌علت پدیده خردشد‌گی و گسل‌های زیاد با طول کوتاه در این منطقه زلزلههای متوسط و متوسط رو به پایین رخ می‌دهد. مشخصه بارز زلزلههای زاگرس همین است که تعدادشان زیاد است ولی بزرگی‌شان کمتر از 6ریشتر است و به‌ندرت زلزله 6ریشتر در این گستره رخ می‌دهد.
- آیا احتمال پیش‌بینی زلزله یا پیشگیری از خسارات وجود دارد؟
در 40-30سال گذشته همیشه شاهد این هشدار کارشناسان و محققان حوزه زلزله‌شناسی داخلی و خارجی بوده‌ایم که این تکه از خاورمیانه یعنی ایران و ترکیه روی گسل‌های فعال قرار داشته و زلزله‌خیز محسوب می‌شوند. با وجود این، اگر حتی بتوانیم برای 3تا 6ماه آینده وقوع زلزله‌ای را پیش‌بینی کنیم بازهم مشکلی از ما حل نخواهد شد. شاید مردم خانه‌های خود را ترک کنند اما اینطور فقط تلفات جانی کمتر می‌شود اما تلفات مالی بازهم با شدت بالایی رخ می‌دهد. کار عاقلانه این است که به‌تدریج کار مقاوم‌سازی بناها در برنامه‌های مختلف زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت در دست اجرا قرار بگیرد. کشورهایی هستند که مسئولانشان به مردم توصیه می‌کنند هنگام زلزله از خانه خارج نشوند زیرا خانه امن‌تر است.
- پایش‌های استانی چگونه صورت می‌گیرد؟
استان‌های کشور طی 2دهه اخیر زیر پوشش مؤسسه ژئوفیزیک قرار گرفته‌اند اما با توجه به وسعت کشورمان باید احداث ایستگاه‌های ثبت زلزله بیشتر در دستور کار قرار بگیرند. به‌عنوان مثال از این لحاظ باید به جنوب‌شرق کشور بیشتر توجه شود. هرچقدر تعداد ایستگاه‌های ثبت زلزله بیشتر شود، اطلاعات و دقت محاسبات افزایش می‌یابد.
