گفت‌وگوی حاضر با دکتر صادق واعظ‌زاده استاد دانشکده مهندسی برق دانشگاه تهران و دبیر نشست اندیشه‌های راهبردی درباره زوایای مختلف این نشست‌ها و ماحصل آنهاست که از نظرتان خواهد گذشت. دکتر واعظ‌زاده در سال 1362 جوان‌ترین عضو ستاد انقلاب فرهنگی منصوب حضرت امام خمینی(ره) بود و هم‌اکنون از سوی مقام معظم رهبری، به‌عنوان رئیس شورای‌عالی و رئیس مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت مسئولیت هماهنگی و اداره تلاش‌های ملی برای تهیه مهم‌ترین برنامه راهبردی جمهوری اسلامی را که به تعبیر مقام معظم رهبری سند بالادستی نسبت به همه اسناد برنامه ای و چشم‌انداز و سیاستگذاری های کشور خواهد بود برعهده دارد.
لطفا در ابتدا توضیح دهید نشست‌های اندیشه راهبردی بر چه اساسی شکل گرفته‌اند؟
نشست اندیشه‌های راهبردی یک ابتکار علمی و کاربردی از سوی رهبر فرزانه انقلاب اسلامی است. انقلاب اسلامی به رهبری عالمان دین شکل گرفت و فکر، فرهنگ و علم در تئوری انقلاب نقش محوری و اصلی را ایفا کرد. نیروی پیش‌برنده انقلاب اسلامی، توده مردم بودند، اما حرکت مردم بیش از آنکه از کمبودها و نیازهای مادی سرچشمه بگیرد، ریشه در اعتقادات و آرمان‌های آنها داشت. بنا بر این طبیعی است که در این نظام به مباحث فکری و اعتقادی به‌طور ویژه توجه شود. امام خمینی (ره) تاکید فوق‌العاده‌ای روی فکر، فرهنگ و مراکز علمی و فرهنگی داشتند و مقام معظم رهبری عنایت ویژه‌ای به این بعد از تلاش‌ها و تحولات کشور دارند. مباحث فکری در کشور بزرگی مثل ایران بسیار متنوع است، اما یک دسته از آنها مباحثی است که به اصل حرکت نظام و کشور مربوط می‌شود که باعنوان مباحث راهبردی از آن نام می‌بریم. این مباحث، اهداف، جهت و زیربنای حرکت را مشخص می‌کنند، از این‌رو توجه درست به آنها نقش اساسی در استفاده بهینه از ظرفیت‌های کشور و رسیدن به اهداف متعالی نظام دارد.
برای تصمیم‌گیری نسبت به مباحث و مسائل راهبردی، بهترین ساز و کار آن است که متخصصان رشته‌های مختلف علاوه بر اشتغال به مسائل تخصصی به مباحث راهبردی حوزه تخصصی خود نیز توجه کنند و ظرفیت فکری و علمی کشور در حل و فصل این مسائل به کار گرفته شود. مثلا استادان و متخصصان اقتصاد که در دروس و تحقیقات دانشگاهی خود به صدها مسئله اقتصادی می پردازند، در ترسیم خطوط اصلی اقتصاد کشور هم مشارکت فعال داشته باشند یا متخصصان انرژی که به مباحث مربوط به نحوه تولید و انتقال و توزیع انرژی سرگرم هستند، در تصمیم گیری نسبت به مهم‌ترین تصمیمات حوزه انرژی کشور هم سهیم شوند. نشست اندیشه‌های راهبردی گام مؤثری برای اجرایی شدن این منظور بزرگ است. در عین حال نشست ها به‌دنبال آن است که فضای آزاداندیشی و تضارب آرا در کشور به‌وجود آید و گفتمان های جاری در رسانه‌ها، مراکز علمی و فرهنگی و غیره هرچه عمیق تر و علمی تر بشود.
به‌نظر شما برگزاری این نشست ها چه جایگاهی در ساحت معرفتی نظام دارد؟
رهبر انقلاب اسلامی مطابق قانون اساسی باید یک دانشمند طراز اول در حوزه دین‌شناسی باشد و رهبر کنونی به‌عنوان مصداق برجسته این اصل از قانون اساسی، یک فقیه و اسلام شناس طراز اول و برجسته هستند. علاوه بر آن ایشان یک اندیشمند فرهیخته در حوزه‌های مختلف فکری و فرهنگی و هنری در سطح ملی و بین‌المللی‌اند. از طرف دیگر رهبری وظیفه تعیین خطوط اصلی حرکت نظام را برعهده دارند. بنابراین جایگاه و شخصیت ویژه علمی و فکری رهبری از یک طرف و رسالت راهبری ایشان از طرف دیگر با موضوع و محتوای این نشست ها که اندیشه‌های راهبردی است سنخیت و تناسب کامل دارد. با توجه به مسئولیتی که در مباحث راهبردی بر عهده متفکران و علمای کشور است این نشست ها فصل مشترک رسالت رهبری و نخبگان است. حضور رهبری در جمع این گروه و برای بحث درباره مهم‌ترین موضوعات اساسی کشور یک ابتکار هوشمندانه برای تعامل مستقیم، جدی و صمیمی رهبری و نخبگان است.
نشست اندیشه‌های راهبردی با حضور چه کسانی برگزار می‌شود؟
مقام معظم رهبری تاکنون جلسات متعددی با نخبگان و اندیشمندان داشته اند، اما ویژگی بارز نشست اندیشه‌های راهبردی، تخصصی‌بودن آنهاست. این نشست ها از 3ویژگی نخبگانی، علمی و راهبردی‌بودن برخوردارند. در این نشست ها صاحب‌نظران فقط به بیان مشکلات و انتظارات نمی پردازند، بلکه به‌صورت علمی و عمیق حاصل مطالعات خود را ارائه می‌دهند. این نشست‌ها به تعبیری مجلس بزرگ مشورت فکری نظام جمهوری اسلامی تلقی می‌شود که یک گفت و شنود صمیمی، منظم، روش‌مند و عمیق را بین مقام معظم رهبری و متخصصان سامان می‌دهد.
در این نشست‌ها متخصصان صاحب کرسی، صاحبان آثار ارزنده، شخصیت‌های دارای تجارب راهبردی در سیاستگذاری و تصمیم‌گیری‌های اساسی کشور و همچنین نمایندگانی از جوانان که در همان موضوع نشست صاحب مطالعات و پژوهش هایی هستند و باید در آینده راه پیشکسوتان را ادامه دهند و به‌عنوان چهره‌های فعال در حوزه‌های فکری راهبردی ظاهر شوند، حضور پیدا می کنند. در 3 نشستی که تاکنون برگزار شده روی هم حدود 600 تن حضور مستقیم داشته اند.
آیا این نشست‌ها توانسته‌اند حلقه ارتباطی میان اندیشمندان و صاحب‌نظران حوزه‌های گوناگون فکری برقرار کنند؟
این نشست ها خصلت بین رشته‌ای دارند. مسائل کلان و راهبردی معمولاً جزء یک رشته علمی نیست بلکه به رشته‌های مختلف دانشگاهی مربوط می‌شود، مثلاً موضوع پیشرفت یا موضوع عدالت در شرایط کنونی یک رشته مستقل دانشگاهی نیست اما متخصصان علوم اجتماعی، اقتصاد، حقوق، علوم سیاسی، مدیریت، ارتباطات، برنامه ریزی و غیره در این موضوعات صاحب‌نظر هستند. مجموعه مقالات نشست ها که به‌صورت کتاب منتشر شد نیز مقالات علمی بین‌رشته ای است. این امر به گسترش تحقیقات بین‌رشته ای کمک می‌کند و می‌تواند در آینده موجب ایجاد رشته‌های بین‌رشته ای در دانشگاه‌ها شود.
این هم‌اندیشی تنها به نشست اندیشه‌های راهبردی محدود می‌شود یا پس از آن نیز فضایی برای بهره‌مندی از ایده‌های صاحب‌نظران و اندیشمندان وجود دارد؟
پیگیری 2 موضوع مطرح‌‌شده در نشست‌های اول و دوم، به مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت سپرده شد. در واقع تأسیس این مرکز دستاورد نشست اول و دوم بود که درباره الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت و عدالت برگزار شد. در مورد موضوعات دیگر هم مرکز از نخستین بهره‌برداران نتایج نشست هاست مثلا زن و خانواده که موضوع سومین نشست اندیشه‌های راهبردی بود نقشی اساسی در پیشرفت کشور دارد. الگوی پیشرفت کشور باید موقعیت و جایگاه زن و خانواده را در جامعه به روشنی تبیین کند و به سؤالات موجود پاسخ دهد. بنابراین با توجه به راهبردی بودن موضوعات، مرکز الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت یکی از مشتریان اصلی و اساسی این مباحث است. امیدواریم به‌تدریج شاهد پرداختن بیشتر به اندیشه‌های راهبردی و روند افزایشی در مطالعات و تحقیقات مربوط به آن باشیم.
چگونگی تأسیس مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت و اهداف آن را توضیح دهید؟
مرکز الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت به‌منظور تعیین هدف ها و مسیر حرکت جمهوری اسلامی ایران در بلندمدت تاسیس شده است. جمهوری اسلامی آرمان‌های والایی را مورد توجه قرار داده است که باید به‌صورت منسجم تدوین شوند و در چارچوب یک برنامه ملی راه رسیدن به آنها مشخص شود و نیروها و منابع لازم برای این برنامه ملی در نظر گرفته شود. طراحی الگو از سویی باید مبتنی بر مبانی دینی باشد چراکه اعتقاد داریم دین کفایت اداره زندگی بشر را دارد و اساس جمهوری اسلامی بر این ایده استوار است. از سوی دیگر الگو باید از دستاوردهای علمی استفاده کند. بنابراین ضروری است متخصصان علوم دینی و متخصصان رشته‌های مختلف با همکاری یکدیگر، برنامه پیشرفت را طراحی کنند. اگرچه تاکنون به‌طور موردی همکاری هایی بین حوزه و دانشگاه بوده است، اما مرکز، کانون اصلی همکاری حوزه و دانشگاه برای پاسخ دادن این نیازی اساسی است.
از این‌رو رهبر معظم انقلاب در نخستین نشست اندیشه‌های راهبردی فرمودند این مرکز را تشکیل خواهیم داد و بلافاصله پس از آن اساسنامه آن را تصویب فرمودند تا این کار اساسی که جزو آرمان‌های انقلاب اسلامی به حساب می‌آید، به‌صورت مشخص و با یک همکاری گسترده ملی شکل بگیرد و الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت ارائه، تصویب و اجرا شود. با این وجود تجربه برنامه‌های پنج‌ساله در کشور ثابت کرده است که تنها تصویب و ابلاغ یک برنامه کلان، ضمانت کافی برای اجرای آن را فراهم نمی‌کند، ضمانت اجرای الگوی پیشرفت کشور علاوه بر طی مراحل قانونی به دلبستگی نخبگان و مردم به آن وابسته است. این اتفاق زمانی می‌افتد که نخبگان خود در طراحی و تدوین آن حضور داشته باشند و مردم در جریان مباحث و مذاکرات آن قرار بگیرند و دیدگاه‌ها و نظرات خود را نسبت به آن مطرح کنند. نمی‌شود برنامه ای را در اتاق های دربسته تدوین کرد و سپس از نخبگان و مردم خواست به آن توجه کنند یا اجرای آن را مطالبه و نظارت نمایند. در واقع اجرای درست برنامه‌ها ریشه در نحوه تهیه و تدوین آنها دارد. از این‌رو یکی از هدف های مرکز، گفتمان سازی نسبت به پیشرفت کشور و الگوی اسلامی - ایرانی آن است.
از نظر شما سلسله نشست‌های اندیشه‌های راهبردی چه دستاوردهایی داشته‌اند؟
این نشست‌ها نقطه آغاز برنامه‌ریزی کلان و بلندمدت برای پیشرفت کشور بود. فراهم‌تر شدن فضای بحث و بررسی‌های اساسی در کشور نیز از دیگر دستاوردهای آن است که ان شاء‌الله به‌تدریج ظاهر خواهد شد. کشور ما از نظر نیروی انسانی فرهیخته در وضعیت خوبی قرار دارد که از دستاوردهای جمهوری اسلامی است، اما فضای کشور، فضای مطلوبی برای بیان دیدگاه‌ها و نظرات این نیروهای فرهیخته نیست. تصمیم‌سازی‌های اساسی کشور نیز با حضور پررنگ این نخبگان انجام نمی‌شود، چه رسد به تصمیم‌گیری ها.
این نشست ها سبب شد فضای گفتمانی کشور تا حدودی به سمت علمی‌ترشدن پیش برود. یعنی مسائل و موضوعات مهم و مورد نیاز از پایگاه علم و تفکر مورد توجه قرار بگیرد، نه از پایگاه احساسات، سیاست روز و سلائق زودگذر. همچنین نشست‌ها نشانه آن است که نظام جمهوری اسلامی در بالاترین سطح به اندیشه و تفکر اهمیت ویژه‌ای می‌دهد. حضور مقام معظم رهبری با تسلط و آگاهی کافی نسبت به موضوعات نشست ها و حضور ایشان در جلسات طولانی چندین ساعته و نقش معظم له در هدایت نشست ها، نقطه قوت اساسی آنهاست. به‌دنبال این نشست ها انتظار می‌رودپژوهش و مطالعه علمی پیرامون موضوعات نشست‌ها فعال شود. این یک فرایند رو به توسعه است و امید است به‌تدریج مراکز و مؤسسات دانشگاهی حلقه‌های فکری برای بررسی این موضوعات تشکیل دهند؛ چنانکه تاکنون نیز نشست‌های متعددی در تهران و شهرستان‌ها در سطح حوزه و دانشگاه برگزار شده است.
علاوه بر این مباحث 3 نشست برگزارشده در قالب کتاب تدوین و در تیراژ لازم منتشر شده است. این کتاب ها گنجینه ارزشمندی از مباحث راهبردی به‌شمار می روند. دبیرخانه نشست ها مسئولیت برگزاری نشست‌ها را برعهده دارد و پیگیری نشست ها در دفتر مقام معظم رهبری در دست انجام است و ان‌شاءالله نتایج بیشتری در آینده به‌دنبال خواهد داشت.
موضوعات نشست‌های اندیشه‌های راهبردی بر چه اساسی تعیین می‌شود؟ اتاق فکر این نشست‌ها را چه کسانی تشکیل می‌دهند؟
اولاً موضوعات باید راهبردی باشند. ثانیاً ذخیره قابل‌توجهی از نتایج مطالعات و پژوهش های علمی درباره آنها در کشور وجود داشته باشد تا نشست ها از پشتوانه علمی و تخصصی برخوردار باشند.فهرستی از عناوین پیشنهادی با مشورت اندیشمندان از سوی دبیرخانه تهیه شد و در یک جمع مشورتی در دفتر مقام معظم رهبری متشکل از صاحب‌نظران دانشگاهی و حوزوی بررسی شد و نتیجه آن خدمت مقام معظم رهبری تقدیم گردید و ایشان اولویت‌ها را تعیین فرمودند. در هریک از نشست ها نیز از شرکت‌کنندگان درباره موضوع نشست های آینده به‌طور کتبی نظرخواهی و جمع بندی پیشنهادها به فهرست موضوعات افزوده می‌شود و تقدیم رهبر معظم انقلاب می‌گردد. دبیرخانه آماده است پیشنهادهای جدید صاحب‌نظران را در این خصوص دریافت نماید. پیش از هر نشست دبیرخانه جست‌وجوی گسترده‌ای در منابع علمی کشور انجام می‌دهد.
در هر مورد هزاران نمایه آثار مربوط به موضوع را مدون می‌کند و صاحبان این آثار را شناسایی می‌کند و از برخی از آنان برای تعیین محورهای هر نشست یا موضوعات فرعی نشست کمک می گیرد. همچنین از استادان و متخصصان حوزه و دانشگاه کمک گرفته می‌شود. چهارمین نشست با موضوع آزادی برگزار خواهد شد. برای تعیین محورهای آن جلساتی با حضور روسای دانشکده‌های حقوق و علوم سیاسی دانشگاه‌های بزرگ کشور از تهران و برخی استان‌ها برگزار شد. پس از آن موضوع در شورای دانشکده‌های یادشده در چند دانشگاه، مورد مشورت قرار گرفت و نتایج آن به‌طور مکتوب به دبیرخانه منعکس شد و جمع بندی گردید و به دفتر رهبری تقدیم شد و درنهایت محورهای نشست آزادی با نظر رهبر فرزانه انقلاب نهایی گردید و در فراخوان نشست اعلام شد.
چه آسیب‌هایی نشست اندیشه‌های راهبردی را تهدید می‌کند؟
این نشست‌ها به‌رغم تمام دستاوردهایی که تاکنون داشته‌اند، ممکن است با آسیب‌هایی مواجه شوند. کلیشه ای‌شدن نشست ها یکی از این آسیب هاست. به این معنا که موضوع نشست ها در هر محفل و مجلسی دائماً ذکر شود بدون آنکه بر محتوای مباحث افزوده شود. این کار، اندیشمندان و به‌ویژه جوانان فکور را از پیگیری مباحث نشست دلزده می‌کند. این خطری است که سراغ بسیاری از رهنمودهای اساسی که در کشور مطرح شده رفته است و ممکن است موضوع و محتوای نشست ها را نیز به‌مخاطره بیندازد. خطر دیگر تصور تشریفاتی بودن نشست هاست. مقام معظم رهبری موکدا تاکید دارند که این نشست یک برنامه اساسی است و تشریفاتی نیست. اگرچه نشست ها نقش الگوسازی و الهام بخشی نیز دارد و به‌عنوان یک نماد دیدگاه نظام را بیان می‌کند و نشانگر اهمیتی است که جمهوری اسلامی برای تفکر و متفکران قائل می‌شود، اما شعاری و تشریفاتی نیست.
اگر نشست اندیشه‌های راهبردی تشریفاتی جلوه گر شود اندیشمندانی که به نتایج آن دل بسته‌اند، در مشارکت گسترده در آن تردید خواهند کرد. نکته دیگر، فضای محدود نشست‌هاست و مثل هر نشست علمی دیگر شخصیت‌های محدودی می توانند در آن به‌صورت فیزیکی حضور پیدا کنند، این امر نباید سبب شود که اکثریت نخبگانی که در برنامه حضور فیزیکی ندارند، احساس عدم‌مشارکت کنند. نشست ها را باید به‌صورت یک فرایند و جریان دید که جلسات در حضورمقام معظم رهبری یک بخش آن است.
