قرار داشتن ایران روی کمربند میانی زلزله در طول تاریخ سبب بروز زلزله‌های بی‌شمار و بعضا بسیار ناگوار و فاجعه‌بار در این کشور شده است. برای آشنایی با ویژگی‌های زلزله‌های مهمی که در ایران رخ داده‌اند، با دکتر محمد تاتار، دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مدیر گروه زلزله شناسی گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح این گفت‌وگو را در این شماره از پرونده روزنامه همشهری می‌خوانید.
- آیا فلات ایران از مناطق عمده زلزله‌خیز جهان محسوب می‌شود؟
فلات ایران به‌عنوان یک زون برخوردی قاره‌ای، واقع میان دو صفحه تکتونیکی عربی و اوراسیا که با سرعت میانگین 22 تا 24میلی‌متر در سال به یکدیگر نزدیک می‌شوند، سطح بالایی از تغییر شکل پوسته‌ای را نشان می‌دهد و در طول تاریخ، همواره با وقوع زمین لرزه‌های بزرگ و مخربی همراه بوده است. بالغ بر 300 زمین لرزه تاریخی (زمین‌لرزه‌هایی که قبل از 1900میلادی روی داده‌اند) مهم که با خسارات جانی و مالی قابل توجهی همراه بوده‌اند، در کتب تاریخی و نشریات و متون علمی گزارش شده‌اند. از مهم‌ترین زمین لرزه‌های تاریخی رخ داده در گستره فلات ایران می‌توان به زمین لرزه‌های زیر اشاره کرد.
- به یکی از مهم‌ترین و فاجعه‌بارترین زلزله‌ها در فلات ایران در سال‌های پیش از هزاره اول میلادی اشاره کنید؟
زمین لرزه 856 میلادی قومس (استان سمنان) یکی از فاجعه‌بارترین زمین لرزه‌های تاریخی رخ داده در فلات ایران است. تلفات جانی ناشی از این زمین لرزه را تا 200 هزار نفر تخمین زده‌اند. این زمین‌لرزه در البرز خاوری رویداد و منطقه قومس و ناحیه خراسان باختری را ویران کرد. در منطقه قومس بیشترین خسارت به دامغان رسید که بیش از نیمی از شهر ویران شد و بالغ بر 59 هزار نفر کشته شدند.
- تبریز نیز گویا یکی از زلزله‌خیز‌ترین مناطق ایران است آیا در سه دهه اخیر زلزله‌های مخربی در این منطقه به وقوع پیوسته است؟
زمین لرزه سال 1721 میلادی جنوب خاور تبریز و زمین لرزه سال1780 میلادی شمال باختر تبریز هر دو جزو مخرب‌ترین رویدادهای تاریخی در منطقه تبریز به شمار می‌روند. این دو زمین لرزه که هریک به‌ترتیب با 50 و 60 کیلومتر گسلش سطحی همراه بوده‌اند موجب خسارات جانی و مالی زیادی به شهر تبریز و مناطق همجوار شدند. تلفات انسانی ناشی از زمین لرزه سال 1721 را بالغ بر 40هزار نفر تخمین زده‌اند. این درحالی است که برخی شمار تلفات زمین لرزه 1780 تبریز را که در آن این شهر تقریباً به تمامی ویران شد تا بیش از 200هزار تن دانسته‌اند.
- از چه زمانی زمین لرزه‌ها توسط دستگاه‌های لرزه نگاری به ثبت رسیده‌اند؟
زمین لرزه‌های رخ داده از 1900 میلادی به بعد توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری به ثبت رسیده‌اند اطلاحا به این نوع زمین لرزه‌ها که در طول تاریخ ثبت شده‌اند، زمین‌لرزه دستگاهی می‌گویند. موقعیت مکانی، زمان وقوع و بزرگی این رویدادها با دقت خوبی تعیین شده است. موقعیت تکتونیکی خاص ایران موجب شده است که سطح بالایی از لرزه خیزی را نشان می‌دهد. وقوع بیش از 1000 زمین‌لرزه با بزرگای بیشتر از 5 (در مقیاس امواج پیکری)، رخداد 120زمین لرزه با بزرگای بیشتر از 6 و حداقل 10 زمین لرزه با بزرگای بالای 7 طی 100 سال اخیر، مؤید فعالیت لرزه‌خیزی بالای فلات ایران است.
- درباره زمین لرزه بوئین زهرا که یکی از زلزله‌های مرگبار تاریخ معاصر کشور ما بوده می‌توانید به ما اطلاعات دقیق بدهید؟
زمین لرزه دهم شهریور 1341 بوئین زهرا با بزرگی 2/7=Ms که در پهنه باختری تهران و جنوب قزوین و تاکستان روی داد، منجر به ویرانی شهر بوئین‌زهرا و کشته‌شدن بیش از 12 هزار نفر از هموطنانمان شد. این زمین لرزه را به فعالیت گسل ایپک با طول متجاوز از 115 کیلومتر نسبت داده‌اند.
- آیا زمین‌لرزه مهم دیگری در دهه 1340 در ایران رخ داده است؟
زمین لرزه 9 شهریور ماه 1347 دشت بیاض با بزرگی 4/7=Ms (در مقیاس امواج سطحی) که بخش وسیعی از جنوب خراسان را به لرزه درآورد. این زمین لرزه با گسیختگی سطحی 80 کیلومتری همراه بوده است و به فعالیت گسل دشت بیاض نسبت داده می‌شود. تلفات ناشی از این زمین لرزه را 7تا 12 هزار نفر تخمین زده‌اند.
- بسیاری از مردم ما بیشتر در خبرها از زلزله طبس آگاهی پیدا کردند، برخی از جوانان ما نیز بیشتر از بزرگ‌ترها درباره این زلزله شنیده‌اند درباره این زلزله برایمان بگویید.
زمین لرزه 25 شهریور ماه 1357 طبس با بزرگی 8/7=Mwکه جنوب خراسان را به لرزه درآورد، منجر به ویرانی شهر تاریخی و زیبای طبس شد. این زمین لرزه که جزو بزرگ‌ترین زمین لرزه‌های 100سال اخیر ایران محسوب می‌شود و به گسلی که با طول 80کیلومتر در فاصله حدود 10کیلومتری شهر طبس قرار گرفته است نسبت داده می‌شود، منجر به کشته شدن حدود 12 هزارنفر از ساکنین شهر طبس و روستاهای اطراف آن شد.
- در سال 1369 نیز در بحبوحه برگزاری مسابقات جام جهانی 1990 ایتالیا زلزله‌ای در منجیل و رودبار رخ داد؛ برخی از کارشناسان می‌گویند تعداد زیادی از افرادی که در آن شب به تماشای فوتبال نشسته بودند جان سالم به در بردند، درباره این زلزله چه می‌دانید؟
زمین لرزه 31 خرداد ماه 1369 رودبار و منجیل با بزرگی 7/7=Ms که در منطقه رودبار و طارم از استان گیلان به وقوع پیوست، بخش وسیعی از شمال کشور از جمله تهران را به لرزه درآورد و موجب وحشت عمومی شد. این زمین لرزه با حدود 80 کیلومتر گسلش سطحی بالغ بر 40 هزار کشته بر جای گذاشت.
- آیا در سال‌های اخیر دوباره در خراسان زلزله شدیدی رخ داده است؟
زمین لرزه 20 اردیبهشت 1376 زیرکوه-قائنات (یا اردکول) با بزرگی 3/7=Ms از دیگر زمین‌لرزه‌های بزرگ روی داده در جنوب خراسان است که به‌خوبی بر پتانسیل بالای لرزه خیزی این بخش از کشورمان دلالت دارد. این زمین لرزه با حدود 125 کیلومتر گسلش سطحی، دارای طولانی‌ترین گسیختگی سطحی شناخته شده در ایران است که به‌دنبال یک زلزله ایجاد شده است. خوشبختانه باتوجه به تراکم کم جمعیتی گستره مه لرزه‌ای این زمین لرزه و اینکه هنگام وقوع این رویداد بزرگ غالب مردم در بیرون مشغول به کار بودند و به‌ویژه اینکه یک پیش‌لرزه نیز 10 ثانیه قبل از رویداد اصلی اتفاق افتاده بود، این زمین لرزه با خسارات جانی زیادی همراه نبود. تلفات ناشی از این زمین لرزه را حدود 1568 نفر تخمین زده‌اند.
- درباره فاجعه بارترین زلزله چند دهه اخیر ایران که علاوه بر تلفات بسیار بالا باعث ویرانی یکی از بزرگ‌ترین میراث تاریخی کشورمان نیز شد، برایمان بگویید؟
زمین لرزه 5 دی ماه 1382 بم با بزرگی 5/6=Mw جزو مخرب‌ترین و فاجعه بارترین زمین لرزه‌های سال‌های اخیر ایران است که با خسارات جانی و مالی زیادی همراه بود. شمار کشته شدگان این زمین‌لرزه که در مقایسه با سایر زمین‌لرزه‌های دستگاهی ذکرشده از بزرگی به‌مراتب کمتری برخوردار است متجاوز از 26 هزار نفر گزارش شده است که عمق فاجعه را نشان می‌دهد. نزدیکی محل کانون این زمین لرزه به شهر تاریخی بم و نوع ساختمان‌ها که غالباً از نوع خشتی- گلی بودند، منجر به آمار بالای تلفات این زمین لرزه شد. در اثر این زمین لرزه ارگ تاریخی بم با بیش از 2500 سال قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین سازه خشتی-گلی جهان، به کلی ویران شد. این زمین لرزه به فعالیت گسل بم به طول 20 کیلومتر که در فاصله بسیار نزدیکی با شهر بم قرار گرفته است، نسبت داده می‌شود.
