افق برای دایره‌المعارف‌های کاغذی که می‌شد آنها را با دست لمس کرد، تیره و تار است. اما آیا واقعا دایره‌المعارف‌های کاغذی دایناسورهای نشر هستند؟ موضوع واقعا به همین آسانی‌ها هم نیست.
انتشاراتی‌های بسیاری هستند که هنوز روی کتاب‌های مرجع حجیم سرمایه‌گذاری می‌کنند. انتشارات فرانسوی یونیورسالیس (universalis) دایره‌المعارف‌های ۲۸ جلدی خود را در سال ۲۰۰۲ منتشر کرد.
شرکت آلمانی بروکهاس (Brockhaus) که ۲۰۰ سال است در آلمان ضامن تداوم دانش است، نسخه قرن بیست و یکمی خود را که یک دایره‌المعارف۳۰ جلدی با ۲۴۵۰۰ صفحه و به وزن ۷۰ کیلوگرم است و فضایی به وسعت ۷۰/۱ متر را در قفسه اشغال می‌کند، در سال ۲۰۰۵ در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت عرضه کرد.
غول‌های دانش
در همین حال ماجرای دایره‌المعارف بریتانیکا هم که گفته می‌شود مهم‌ترین دایره‌المعارف انگلیسی زبان است، مطرح می‌باشد.
ویرایش جدید بریتانیکا هم در سال ۲۰۰۵ که مشتمل بر ۳۲ جلد بود، به بازار عرضه شد.
جواسپوزیتو فرد صاحب‌نظری که تا پایان دهه ۱۹۹۰ مدیر اجرایی سابق بریتانیکا بود، می‌گوید: اینترنت آخرین میخی است که به تابوت دایره‌المعارف کوبیده می‌شود.
اما تاکنون کسی سعی نکرده است از تلاش برای زدن آخرین میخ به تابوت فراتر رود. در واقع در پس طرح این نکته که نسخه‌های بعد فقط آنلاین خواهند بود، دوباره نسخه‌های مکتوب هم به بازار آمده‌اند. الان هم بعید به نظر می‌رسد که کمپانی‌هایی چون بروکهاوس و بریتانیکا تمایل به از دست دادن پولشان داشته باشند و فعالیت‌هایی را کنار بگذارند که مردم از ۲۵۰۰ سال پیش آن را شروع کرده‌اند: مستندسازی دانش انسان.
آموزش جهانی
آثار به جا مانده از چین باستان و یونان قبل از مسیحیت یا قلمرو فرهنگی عربی و مکتوبات موجود بر خیزران‌ها و طومارها همه بیانگر این نکته هستند که مستندسازی دانش در جهان یک رویای قدیمی است.
ردپای اصطلاح انسایکلوپدیا Encyclopedia به معنی دایره‌المعارف را که ریشه لاتین دارد و به معنی دوره آموزش عمومی است، می‌توان از هیپیاس الیس (Hippias of Elis) گرفت که پانصد سال پیش می‌زیست و این اصطلاح او در آن دوران به معنی "آموزش جهانی" بود. دایره‌المعارف‌ها تا قرن هفدهم کم‌تر به‌صورت الفبایی تنظیم می‌شدند. این دایره‌المعارف‌ها مدعی بودند که اطلاعات کامل و جامعی درباره همه دانش‌ها دارند.
دانش در آن دوران محدود بود و می‌شد آن را به‌صورت دایره‌ای بسته فرض کرد که دارای چند رشته است.
تا دوران مدرن هفت هنر لیبرال چارچوب کار را شکل می‌دادند: گرامر، بیان (فن بلاغت)، هندسه، احتجاج (جدل)، ریاضی، موسیقی و نجوم.
به این هنرها به‌صورت سلسله مراتبی نگریسته می‌شد و هر کدام برای خودشان دارای زیربخش‌های اختصاصی بودند.
اما در قرن هجدهم، دایره`المعارف‌ها به گونه‌ای که حالا ما آنها را می‌شناسیم، در فرانسه متولد شدند. در این مرحله، دایره‌المعارف حالت یک کتاب مرجع را برای مردم- در هر سطحی از سواد- به خود گرفت، علاوه بر این، حالت الفبایی به خود گرفت و به این منطق هم دست یافت که دانش انسان پدیده‌ای است که مدام توسعه می‌یابد. اما تلقی مدرن ما از دایره‌المعارف یک گزارش ساختمند از دانش بشری است که تلاش دارد در عین جامعیت تا حد ممکن تفصیلی باشد. حالا باورها حول این نکته شکل گرفته که نیازی نیست این نوع آثار حالت جهانی داشته باشند و به همین دلیل است که اکنون کتاب‌های مرجع با دامنه موضوعی خاص و یا فرهنگ‌های موضوعی هم در همین‌گونه ادبی جای داده می‌شوند.
با در نظر گرفتن این نکته که عرصه دانش، حوزه‌ای گسترده است، تلاش برای حفظ همه معارف بشری به رویایی انسانی می‌ماند که با نوعی جنون خودبزرگ‌بینی همراه است.
اکنون این نکته مشخص شده است که در هر دوازده سال حجم دانش بشر دو برابر می‌شود و اگر قرار بود دایره‌المعارف‌ها به همین شتاب گام بردارند می‌بایست هر کدام در چندین هزار جلد در آستانه قرن منتشر می‌شدند و این امر به این معنا است که به کیلومترها جا، بیشتر از قفسه‌های موجود کتاب نیاز هست.
بنابراین یکی از دشواری‌های تیم‌های سرپرستی دایره`المعارف‌ها در کنار سایر وظایفشان این است که کدام اصطلاحات و مفاهیم تازه را باید به مدخل‌های قبلی اضافه کنند، کدام‌ها را باید در سایر مداخل حل کنند و یا کدام‌ها اصلا نیاز به مدخل مستقل شدن ندارند و می‌توان آنها را در مقاله‌ای و یا در ذیل یک مفهوم دیگر توضیح داد.
اما اینترنت با مشکل کمبود جا مواجه نیست و از طرف دیگر به سیستم نظم‌دهی و ترتیبی هنجار هم نیاز ندارد و اطلاعات در آن به‌صورت پیوندی از طریق فرامتن (Hypertext) با یکدیگر مرتبط می‌شوند.
با این همه، ضرورت شبکه‌ای شدن دانش بر تولیدکنندگان نخستین دایره‌المعارف فرانسوی در قرن هجدهم هم آشکار بوده است. آنها در همان دوران از پانوشت‌ها و ارجاعات متقابل استفاده کرده‌اند، امری که در حال حاضر نیز رایج است. در هر حال، امروز هنوز برخاستن و رفتن به سمت قفسه کتاب و تورق در این مجلدات قطور با گرفتارهایی که از نظر وقت وجود دارد، کاری دشوار است.
اگر کسی فرضا اطلاعاتی درباره موزارت یا ساختار DNA یا اطلاعاتی درباره طول رودخانه آمازون بخواهد فقط به یک کامپیوتر، ماوس و صفحه کلید نیاز دارد و به عبارت بهتر با یک جست‌وجوی ساده در یک موتور جست‌وجوی اینترنتی به همه آنها دست می‌یابد.
موتور جست‌وجوی گوگل که از سال ۱۹۹۸ پایه‌گذاری شد به یکی از مهم‌ترین ابزارهای پژوهشی در عرصه وب تبدیل شده است. این غول جست‌وجوگر روزانه به ۲۰۰ میلیون درخواست پاسخ می‌دهد و برای پاسخ دادن به این ۲۰۰ میلیون درخواست به سراغ هشت میلیارد وب سایت می‌رود.
هدف شرکت گوگل سامان دادن به اطلاعات جهان و دسترس‌پذیر ساختن آن برای همگان است. این سرویس اگرچه رایگان است، اما برای گوگل یک تجارت پردرآمد است.
گوگل سال پیش ۶ میلیارد دلار درآمد آگهی داشت (سال ۲۰۰۵) و این رقم دو برابر سال ۲۰۰۴ بود و به این ترتیب همه موتورهای جست‌وجوگر رقیب را جا گذاشت.
هر که با گوگل یا موتور جست‌وجوی دیگری کار کرده باشد، جبرا با "ویکی‌پدیا" مواجه شده است.
ویکی‌پدیا یک دایره‌المعارف رایگان آنلاین است که هزینه‌هایش را از طریق یک بنیاد و کمک‌های مالی دیگرتامین می‌کند.
ویکی‌پدیا هم از سال ۲۰۰۱ پاسخگوی پرسش‌های فراوانی بوده است. اگر چه زبان ویکی‌پدیا در اصل انگلیسی بود، اما اکنون با بیش از ۲۰۰ زبان جهان در دسترس است. از آنجایی که نسخه‌های متفاوت زبانی ویکی‌پدیا به‌صورت مستقل عمل می‌کنند، تعداد مقالات آن از زبانی به زبان دیگر متفاوت است، ولی در هر حال از بیش از چهار میلیون مدخل ویکی‌پدیا، یک میلیون مدخل به زبان انگلیسی است در حالی که کاربران آلمانی ویکی‌پدیا به بیش از ۴۰۰ هزار مدخل دسترسی دارند. مقالات ویکی‌پدیا رایگان نوشته می‌شوند و از افراد متخصص یا غیرمتخصص مجوز انتشار نمی‌گیرند و در عمل نشانه‌ای از یک هیات تحریریه مرکزی که از اعتبار و قابلیت اتکای مقالات مراقبت کند، به چشم نمی‌خورد. افراد گرداننده ویکی‌پدیا بر این باورند که هر اشتباهی توسط عده‌ای دیگر در روندی طبیعی اصلاح خواهد شد چرا که وجود ابزار ویرایش مخصوص برای ویکی‌پدیا این امکان را فراهم می‌سازد تا هر که بتواند اطلاعات آن را ویرایش کند.
اما ناشران دایره‌المعارف‌های بزرگ حاضر نیستند به نویسندگان افتخاری پاره‌وقت اتکا کنند، چرا که هدف اصلی این ناشران کیفیت است و این امر به معنی بررسی و رسیدگی دقیق به مطالب به‌صورت چندین و چند باره است.
هزاران محقق و کارشناس بر روی دایره‌المعارف بروکهاوس کار می‌کنند. این پژوهشگران و کارشناسان، مقاله می‌نویسند، موضوعات را دقیقا چک می‌کنند و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند و در دفاتر خود در آفریقای جنوبی، کویر گوبی(Gobi) در آند آمریکای جنوبی یا در سایر نقاط جهان کار می‌کنند و نتیجه نهایی را برای هیات تحریریه مرکزی در لایپزیک ارسال می‌کنند و در این‌جا شصت ویراستار فنی مجددا به ارزیابی اعتبار مقالات می‌پردازند و در عین حال آنها را ساده‌تر و کوتاه‌تر می‌سازند. عده‌ای دیگر هم درگیر ارزیابی محتوا و جزییات زبان‌شناسی موضوع نظیر گرامر، رسم‌الخط و سجاوندی می‌شوند.
دایره‌المعارف یا بازار تبادل اطلاعات؟
تیم بروکهاوس به ویکی‌پدیا نگاه سردی دارد. پترا سینگر از موسسه بروکهاوس می‌گوید ویکی‌پدیا دایره‌المعارف نیست، یک بازار تبادل اطلاعات است.
کسی که می‌خواهد اطلاعاتی را نقل کند برای رسیدن به یک درک اولیه می‌تواند خیلی راحت از گوگل یا ویکی‌پدیا استفاده کند، اما اگر قرار به تحقیق عمیق‌تری باشد، باید به دایره‌المعارف‌های مکتوب تکیه کرد که همیشه قابل اتکا هستند.
ناشر بزرگ‌ترین دایره‌المعارف ژاپن یعنی "سکایی دایهایاکاجتین" (sekai Daihyakka Jiten) هم بر دیدگاهی در همین راستا تکیه دارد.
از دیگر سو، نائوتو شیمونوکا رییس چاپخانه هیبونشا در ژاپن و نیز شرکت چاپی اینشوکان که از سال ۱۹۵۴ این دایره‌المعارف ژاپنی را چاپ می‌کند، معتقد است: دیگر مدت‌ها از این موضوع که دایره‌المعارف‌ها نماد وضع کنونی ژاپن هستند، گذشته است.
به جای چاپ ۲۴۰ هزار نسخه ۳۲ جلدی، اکنون تنها چند هزار نسخه به‌دست چاپ سپرده می‌شوند. اکثر مشتریان هم نهادهای عمومی هستند، افراد عادی نمی‌توانند متقبل چنین هزینه‌هایی شوند، مگر این‌که نویسنده یا پژوهشگر باشند. تقریبا میانگین ژاپنی‌ها را می‌توان در موتورهای جست‌وجو یا صفحات ژاپنی ویکی‌پدیا دید.
ناشران و چاپکاران هم خود را با چنین روندی وفق داده‌اند و بر روی محصولات دیگری مثل مجلات متمرکز شده‌اند. اما نائوتو شیمونوکا درباره یک چیز تقریبا مطمئن است:گنج ما میزان زیاد دانش است که طی زمان انباشته شده و وظیفه ما انتقال این دانش به حال و به آینده از طریق هر رسانه‌ای می‌باشد. با این حال، کتاب‌های مرجع مدرن خودشان را صرفا ناقل دانش نمی‌دانند. بروکهاوس در سال ۲۰۰۵، جایزه "جذاب‌ترین کتاب‌ها" را از استیفتونگ بوخکانست (stiftung Buchkunst) گرفت.
بروکهاوس اطلاعات خود را به‌صورت رنگی، جذاب و سهل برای خواندن ارایه می‌کند. نقشه‌های تاشونده، گرافیک‌های اطلاع‌رسان ساده و تصاویر جذاب از دیگر خصوصیات تبدیل ساختن مدخل‌ها به ادبیات جذاب و قابل خواندن بروکهاوس است.
داشتن ارجاعات متقابل برای اصطلاحات کلیدی و یا حتی ارجاع به رسانه‌های دیگر مثلا به کتابخانه شنیداری بروکهاوس که بخشی از بسته نسخه قرن بیست و یکمی این دایره‌المعارف است، جزو جاذبه‌های دیگر آن به شمار می‌آید.
تشنگان دانش به این ترتیب می‌توانند به آن‌چه که به سختی تبدیل به کلمه می‌شود، گوش بسپارند به عنوان مثال به نعره یک اورانگوتان جوان و یا به تلفظ ویژه جان اف کندی در بیان این جمله به زبان آلمانی که روزگاری در برلین به زبان آورد: "Ich bin ein Berliner"
دایره‌المعارف‌ها و تنوع رسانه‌ای
و صد البته رسانه‌های سنتی اکنون از طیف کامل رسانه‌های نوین بهره می‌گیرند. به هر حال، چه بحث یونیورسالیس در میان باشد و چه بحث بریتانیکا یا بورکهاوس، نسخه‌های الکترونیک سالیانه به عنوان بخشی از بسته دایره‌المعارف به روز می‌شوند.
به عنوان نمونه، نسخه آنلاین بروکهاوس نه تنها از طریق اینترنت بلکه از طریقPDA که همان کامپیوترهای جیبی هستند و به دستیار دیجیتال شخصی شهرت دارند نیز قابل دسترس هستند، علاوه بر این نسخه آنلاین بروکهاوس از طریق تلفن‌های هوشمند هم در دسترس می‌باشد. راه‌حل ایده‌آل در این زمینه می‌تواند استفاده از حافظه‌هایUSB باشد که می‌تواند کل ۳۰ جلد را هم در خود جا دهد.
علی‌رغم تنوع رسانه‌ای موجود، بروکهاوس دلیلی نمی‌بیند که از نسخه چاپی دایره‌المعارف خود دست بکشد. آنگونه که پترا سینگر می‌گوید فروش نسخه قرن بیست و یکمی دایره‌المعارف بروکهاوس نسبت به سال پیش ۲۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.
بین خریداران دایره`المعارف قرن بیست و یکم بروکهاوس می‌توان رد پای دانشمندان، روزنامه‌نگاران و نهادهای عمومی نظیر کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس را دید.
اگر چه ممکن است برخی از آمارها و ارقام به سان آمارهای دهه ۱۹۹۰ نباشد، اما محصولات چاپی کماکان برای بسیاری جزو سرمایه‌گذاری‌های حیاتی باقیمانده و حتی از نظر ارزش نیز افزایش نشان می‌دهد.
نسخه‌های امضا شده نظیر نسخه‌هایی با امضای جیمز ریزی، اندی وارهون یا فردریش هاندرویزر جزو گنجینه‌های کتاب‌دوستان به شمار می‌آیند و برای کلکسیونرها ارزشمند به حساب می‌آیند.
کیفیت فنی در تولید و داشتن شکل و شمایل مناسب جزو مشخصه‌های امروز دایره‌المعارف‌هاست و بنابراین می‌توان گفت که انتخاب کاغذهای مقاوم و ضد پارگی با جلد چرمی، و طلاکوب، امروزه به چیزی فراتر از ذائقه تبدیل شده است.
نگاه دایره‌المعارف بریتانیکا
"اصلی‌ترین بازار برای دایره‌المعارف‌های چاپی‌ما، نهادها، مدارس، کتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها هستند. "
این را تام پنه‌لاس سخنگوی اصلی دایره‌المعارف بریتانیکا می‌گوید. او در ضمن می‌افزاید: "اما ما الزاما با مشتریان مواجه نمی‌شویم و روزانه از طریق وب‌سایت دایره‌المعارف‌هایمان را می‌فروشیم. "
آنگونه که پنه‌لاس می‌گوید علاوه بر نسخه‌های استاندارد چاپی بریتانیکا، این دایره‌المعارف نسخه‌هایی را هم برای کلکسیونرها تهیه می‌کند:
"برای چاپ‌های لوکس محدود، مشتریانی وجود دارد. این دایره‌المعارف‌ها غالبا جلدهای چرمی دارند که به‌صورت تک جلدسازی و منحصر به فرد صحافی می‌شوند. "
چنین دایره‌المعارفی می‌تواند یک هدیه خاص برای"دوک" انگلیسی باشد. اما بریتانیکایی که ریشه در قرن هجدهم اسکاتلند دارد از سال ۱۹۰۱ هم در شیکاگو دفتر دارد که به نمادی آمریکایی در بیش از یک قرن تبدیل شده است.
در حال حاضر، بزرگ‌ترین دایره‌المعارف انگلیسی‌زبان هستیم. " این را پنه‌لاس می‌گوید و می‌افزاید: "سوئیت چاپی بریتانیکا مشتمل بر ۳۲ جلد با تکیه بر ۴۰۰۰ کارشناس که در بین آنان چهره‌هایی چون کارل ساگان، میلتون فرایدمن و بسیاری از برندگان نوبل وجود دارند، تولید می‌شود. "
پنه‌لاس می‌گوید ویکی‌پدیا تنها دایره‌المعارف اینترنتی است که از نظر دامنه کار از بریتانیکا بزرگ‌تر است و آن هم یک رقیب دیجیتال برای ما به شمار می‌آید. او می‌گوید: "ویکی پدیا خودش را دایره‌المعارف می‌داند، اما موجود دیگری است. "
تبلیغات برای نسخه چاپی بریتانیکا هم حاکی از اعتبار و اطمینانی است که نسبت به این دایره‌المعارف وجود دارد.
پنه‌لاس می‌گوید دلایل دیگری هم برای این‌که مردم این منبع چاپی را ترجیح می‌دهند، وجود دارد: "مردم کاغذ و مرکب را دوست دارند. تجربه لمس یک دایره`المعارف چاپی به مراتب جذاب‌تر از لمس کامپیوتر است.
ضمن این‌که روحیه آکادمیک هم یک کار چاپی تمام رنگی و مصور خوب را می‌پسندد. شما می‌توانید یک دایره‌المعارف را ورق بزنید و این حسی متفاوت با مرور یک دایره`المعارف دیجیتال است. "
پنه‌لاس می‌گوید خواندن یک مقاله بلند چاپی راحت‌تر است، کتاب‌ها عملیاتی و کارکردی هستند و هیچ‌گاه از مد نمی‌افتند.
