میزان تغییری که عکاس در طبیعت یا واقعه می دهد تا عکسش هنری شود، چگونه تعیین می شود؟ آیا تحریف یا تخریب واقعیت در عکاسی هنری مجاز است؟
امروزه هنر عکاسی در برابر پرسش های بی شماری قرار گرفته تا بتواند با یافتن پاسخی به آنها در برابر دیگر هنرها استقلال و هویت خود را به دست آورده و عیان سازد. عکس از یک طرف باید مدام اعلام کند غایت نقاشی رئالیستی نیست و از سوی دیگر نداشتن عنصر حرکت، ضعف عکاسی در برابر سینما قلمداد نمی شود و اینکه عکس هم می تواند احساس وجود درام و قصه را همچون سینما و ادبیات به مخاطب بروز دهد تا آنجا که کسی مثل کارتیه برسون مدعی می شود عکس ناب همچون موسیقی تصویری است که بدون هیچ مفهوم تأویلی برای مخاطب آشنا و ملموس قابل حس و درک است.
حال سؤال اساسی اینجاست که هنر عکاسی در چه عرصه ای خود را بروز می دهد و تفاوت جنبه های رسانه ای عکاسی با بخش هنری آن را چگونه می توان تشخیص داد و آیا عکاسی هم مثل سینما ترکیبی متعادل از هنر- رسانه است و یا نه باید عکاسی را چون گرافیک براساس میزان تاثیرگذاری اش بر مخاطبان سنجید؛ یعنی هر چه مخاطب گسترده تر، رسانه ای شدن یک عکس بیشتر. منتقدان و کارشناسان بسیاری به سؤالات فوق پاسخ های متفاوت داده اند، اما همگی آنها متفق القولند که با طبقه بندی انواع شیوه های عکسبرداری براساس موضوع و فرم شاید بتوان تفاوت های عکاسی هنری و رسانه ای را بهتر تشخیص داد.
برگزارکنندگان نمایشگاه پنجره های نقره ای در موزه هنرهای معاصر تهران با چنین دیدگاهی به عکاسی معاصر ایران (بعد از انقلاب تاکنون) سعی در تعریف و تبیین عکاسی ایران در شکل هنری و رسانه ای آن داشته اند، به گونه ای که دکتر محمد ستاری، دبیر این نمایشگاه در مقدمه ای که بر کاتالوگ مجموعه عکس ها نوشته تاکید می کند: امروزه عکاسی در ایران به عنوان یکی از مطرح ترین و پرمخاطب ترین شاخه های هنرهای تجسمی قلمداد می شود. از سوی دیگر اقبال جوانان به عکاسی به عنوان هنر ناب که رابطه تنگاتنگی با واقعیت زندگی روزمره دارد رو به افزایش است .
پنجره های نقره‌ای
۱۷۰ عکس از 17 عکاس دربرگیرنده 17 نگاهی است که در نمایشگاه عکسی تحت عنوان پنجره های نقره ای در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شده است.
در بخش عکاسی فتوژورنالیسم آثار محسن وفایی شاندیز، محمدصیاد صبور، محمد فرنود، کاوه گلستان و آلفرد یعقوب زاده موضوع روزهای انقلاب اسلامی 57 و جنگ به نمایش گذاشته شده اند.
در بخش عکاسی جنگ، کارهای امیرعلی جوادیان و سعید صادقی نشان دهنده گوشه ای از حماسه آفرینی رزمندگان و مردم ایران است. آرمان استپانیان و بهمن جلالی با تغییر روی عکاسی های قدیمی ذهنیات خود را به عکس جدیدی تبدیل کرده اند.
عکاسی مستند اجتماعی دربرگیرنده عکس های محسن راستانی و احمد ناطقی است و عکس هایی با موضوع طبیعت به آثار نیکول فریدنی و تورج حمیدیان تعلق دارد.
پرتره های مریم زندی در کنار فخرالدین فخرالدینی چهره های آشنای فرهنگ و هنر ایران را به تماشاگران نمایشگاه بازشناسانده اند و کامران عدل به تنهایی، بازگوکننده تصویری عکاسی معماری است. همان گونه که علی رئیس شقاقی با عکس هایش، کاربری تبلیغاتی عکاسی را در ایران نشان داده است.در کنار این مجموعه که برای اولین بار در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و شامل عکس های آشنای قدیمی و عکس هایی است که به تازگی به نمایش درآمده اند، یک بخش جنبی وجود دارد که گزیده ای از اصل عکس های سه عکاس پرآوازه دوره قاجار یعنی آقارضا عکاس باشی، آنتوان سوریوگین و عبدالله قاجار را دربرمی گیرد.
نگاهی بر 17 نگاه
از میان عکس های به نمایش درآمده در گالری های موزه هنرهای معاصر، چند عکس به دلیل همان مقایسه هنر و رسانه قابل تأمل است که به آن می پردازیم.
- اعزام سپاهیان محمد(ص)- میدان آزادی/ 1365- عکاس: محمد فرنود از بخش فتوژورنالیسم: این عکس در یک کلام، یادآور هشت سال دفاع و ایثار است. حرکت در عکس موج می زند و یک فشردگی هماهنگ در عکس باعث می شود بیننده تحت تاثیر اراده سربازان رژه رونده در عکس قرار گیرد. نگاه خارج از کادر خطوط پرسپکتیوی که به واسطه دست ها، اسلحه ها و سربندها ایجاد می شود و بر تداوم و تاثیر عکس خارج قاب تاکید بیشتری دارد.
- سرلشگر ناجی فرماندار نظامی/ 1357- عکاس: کاوه گلستان از بخش عکس های انقلاب اسلامی: نورپردازی پرکنتراست، حرف اول را در این عکس می زند. اگرچه عکس با زاویه high angle (رو به بالا) گرفته شده و قاعدتاً باید اقتدار فرماندهان نظامی و گارد را به رخ بکشد، اما نگاه ها و فرم ایستادن افراد و ترکیبی که خطوط عمودی ضعیف اندام آنها در تضاد با قوس های محکم رواقی بالای سرشان به وجود آورده، احساس ضعف و تزلزل را به بیننده انتقال می دهد.
- پرویز تناولی/ 1375- عکاس: مریم زندی از مجموعه پرتره ها: چهره مجسمه ساز شهیر تناولی اگرچه در نقطه طلایی قاب عمودی عکس نیست، اما خطوط افقی سیاه و سفید پشت سرش به همراه تصویر محو مجسمه ای که در بالای سر تناولی با دهانی باز که همچون حفره ای سیاه خودنمایی می کند، باعث می شود چشم های پرسشگر تناولی کانون دیده بیننده باشد. عکاس با یک حرکت فرمی نوآوری و دید هنری، تناولی را به خوبی به بیننده یادآوری می کند.
- آبشار آب پری- مازندران/ 1373- عکاس: نیکول فریدنی از مجموعه عکاسی طبیعت: در این عکس زمان سنجی مناسب و باز بودن شاتر دوربین حس سیال و درونی آب را هویدا کرده و خطوط مارپیچ رودخانه بیشتر از آنکه جداکننده فضای سبز طبیعت پس زمینه باشد، پیوند دهنده سبز و آبی و سفید در یک عکس به واقع رنگی است.
- زورخانه/ 1382- عکاس: بهمن جلالی از بخش عکاسی خلاق: کلاژ دو عکس زورخانه ای و تک چهره یک زن دوران قاجار که خطوط نستعلیق و تاش های قرمز روی آنها به صورت محو دیده می شود بیشتر از آنکه حسی واحد را بازگو کنند، ترکیبی از احساسات و درک عقلانی را از عکس ها بروز می دهند که برای هر مخاطبی تازه و بدیع است.
نگاهی گوشه چشم
اگرچه این نمایشگاه با چنین عنوانی برای اولین بار است که برپا شده و می تواند کمبودها و نقص های هر کار اولی را داشته باشد، اما انتخاب عکس ها از عکاسان و کنار هم قرار دادن چنین طیف وسیعی از عکس های ایرانی خود نقد و نظرهای متفاوتی را برمی انگیزد.
عکس هایی با سابقه و تایید تاریخی چگونه می توانند همچون یک کار تبلیغاتی ساده ارزیابی شوند؟ چگونه عکس های تجربی و ساده احمد ناطقی را با پیچیدگی و فرم گرایی آثار کامران عدل مقایسه کرد؟
آیا تقسیم بندی عکاسی در ایران همین هشت گونه است؟ گونه هایی که در مواردی اختلال موضوعی آنها باعث سردرگمی بیننده می شود؛ مثل عکس های بخش فتوژورنالیسم، جنگی و رویدادهای انقلاب اسلامی.
از طرفی تنها یادمان این نمایشگاه کاتالوگ آن است که از طراحی و گرافیک لازم برخوردار نیست، به طوری که در صفحه شناسنامه آن اطلاعاتی دوباره تکرار شده اند و مشخصات فهرستی عکس ها یکدست نیست و نمی توان به راحتی عکس ها و عکاسان شان را پیدا کرد و از یکدیگر جدا ساخت. در هر حال این کاری است جدید که امیدواریم جایگزینی برای دو سالانه عکاسی ایران نشود و سنتی برای حذف یک پدیده جاری قلمداد نگردد.
