برخی از این چشمه‌ها ویژگی منحصر به فردی دارند که در سایر چشمه‌های آب معدنی کمتر دیده می‌شود. در این چشمه‌ها پرتوهای رادیواکتیو (بیشتر از سطح نرمال) وجود دارد. البته به‌طور حتم نمی‌توان گفت که این ویژگی فقط منحصر به این چشمه‌هاست؛ چرا که تحقیقات گسترده‌ای در مورد همه چشمه‌های آب‌معدنی در کشور صورت نگرفته است. در سال 1961با تحقیقی که مهندسان صنایع و معادن انجام دادند مشخص شد که این چشمه‌ها مواد پرتوزای رادیواکتیو را به سطح زمین می‌آورند. در تمام سال‌های بعد از آن، تحقیقات محدود و سربسته‌ای درباره این پرتو‌ها انجام شده است. براساس تحقیقی که در نشریه علوم‌پزشکی گرگان منتشر شده، تفاوت معنی‌داری در رابطه با میزان مرگ‌ومیر و معلولیت‌های مادرزادی در ساکنین دو منطقه با پرتوزایی زمینه بالا در مقایسه با وضعیت سلامت ساکنین مناطق با پرتوزایی معمولی وجود ندارد. در رابطه با پرتوهایی که منشأ طبیعی دارند با دکتر سروش مدبری، رئیس انجمن زمین‌شناسی ایران و نایب‌رئیس انجمن مواد جهش‌زای زیست‌محیطی ایران مصاحبه کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
- پدیده‌ای که طی آن مواد رادیواکتیو همراه چشمه‌های آب معدنی به سطح زمین می‌آید چگونه شکل می‌گیرد؟
منشأ تمامی عناصر زمین است. یکی از شاخه‌های علم زمین‌شناسی به نام ژئو‌شیمی، پراکندگی عناصر مختلف روی زمین را بررسی می‌کند. در برخی از مناطق عناصر موجود در زمین کم یا زیاد است. جایی که این عنصر یا عناصر خاصی زیاد شود معدن به‌وجود می‌آید؛ مثلا اگر در مکانی عنصر مس بیشتر باشد، معدن مس به‌وجود می‌آید. هر کدام از عناصر مقدار میانگینی در سنگ‌های پوسته زمین دارند؛ یعنی در همه جای زمین این مقدار میانگین از عناصر پیدا می‌شود. اگر این عناصر به تشکیل معدن منجر نشده و از حد میانگین نیز بیشتر باشد از نظر زمین‌شناسان پدیده بی‌هنجاری ژئوشیمیایی ایجاد می‌شود. برخی از عناصر برای محیط زیست و انسان مضر هستند؛ بنابراین اگر این عناصر از بی‌هنجاری ژئوشیمیایی تشکیل شده باشند می‌توان به آنها آلاینده طبیعی گفت. برخی از بخش‌های زمین از عناصر خاصی غنی هستند و هر کدام از عناصر گرایش به تشکیل در سنگ‌های خاصی دارند؛ به‌طور مثال عنصر مس بیشتر در سنگ‌های آتشفشانی یافت می‌شود. عناصر پرتوزا به‌خصوص اورانیوم نیز تمایل به انباشته شدن در سنگ‌های گرانیتی دارند. بنابراین ما زمین‌شناسان وقتی به سنگی گرانیتی با ویژگی خاص بر‌می‌خوریم، احتمال می‌دهیم که این سنگ مقداری از عناصر رادیواکتیو را از درون زمین با خود به همراه داشته باشد. آب‌های سطحی پس از جذب‌شدن در زمین، در سنگ‌ها چرخش و عناصر آنها را از طریق چشمه‌ها وارد سطح زمین می‌کنند. اگر چشمه‌هایی روی سنگ‌های گرانیتی یا در حاشیه رود باشد ما احتمال می‌دهیم که این چشمه‌ها و آب‌ها از عناصر رادیواکتیو غنی باشند.
- آنچه در چشمه‌های رامسر وجود دارد همین پدیده را نشان می‌دهد؟
در کوه‌های جنوب رامسر توده‌ای گرانیتی وجود دارد که مقدار بسیار ناچیزی عناصر پرتوزا با خود دارد. آب‌های زیرزمینی قابلیت حمل عناصر را دارند. به‌دلیل بارندگی، آب به درون سنگ‌ها نفوذ کرده و عناصر را با خود شسته و با خود به بیرون می‌آورند.
- این پدیده جدید است؟
این اتفاق جدیدی براساس عمر انسان نیست. این پدیده حداقل دو میلیون سال است که در این منطقه رخ می‌داده است. هر جا که نوع خاصی از گرانیت داشته باشیم این احتمال وجود دارد که چشمه‌های منطقه حاوی عناصر پرتوزا باشند.
- در مضر بودن پرتوهای رادیواکتیو شکی نیست. از سال1961 به بعد متوجه شدیم که این چشمه‌ها چنین عناصری با خود دارند. از طرفی شما می‌گویید این پرتو‌ها دومیلیون سال است که در منطقه وجود دارند. پیامد‌هایی که چنین پدیده‌ای برای محیط‌زیست انسانی در پی دارد چیست؟ آیا باید نگران سلامتی افراد بود؟
رامسر از نظر زمین‌شناسان یک بی‌هنجاری ژئوشیمیایی است چون مقدار عناصر در این منطقه از حد میانگین جهانی بیشتر است. این پدیده در بسیاری از نقاط زمین وجود دارد. اگر مردم در تماس مستقیم با این چشمه‌ها باشند و از این آب به‌صورت مستقیم استفاده کنند، می‌تواند مضر باشد. رادیواکتیو از خود پرتو ساطع می‌کند. این عنصر مثل یک معدن سرب نیست که مردم صرفا اگر از آب پایین دست بخورند منجر به مسمومیت آنها شود. بسته به مقدار پرتوزایی و دوز عنصر پرتوزای رادیواکتیو ممکن است مردم اطراف این چشمه‌ها تحت‌تأثیر این عنصر قرار بگیرند.
- در چه شرایطی افراد تحت‌تأثیر پرتوی رادیواکتیو قرار می‌گیرند؟
اگر کسانی در درازمدت و با فاصله نزدیک در معرض پرتو‌ها قرار‌گرفته باشند احتمال وقوع فرایند‌های جهش‌زایی در بدن آنها وجود دارد. یکی از روش‌های جهش‌زایی منجر به سرطان می‌شود ولی گمان‌نمی‌کنم در رامسر این چشمه‌ها فعال باشند؛ چون از زمانی که این پدیده مشخص شد، این چشمه‌ها بسته و از دسترسی مردم جلوگیری شد. این عناصر درصورتی که انسان به آنها نزدیک باشد خطرناک هستند و اگر کسی دوری کند هیچ مشکلی نخواهد داشت.
- پس ساکنان شهر رامسر نباید بیشتر از ساکنان سایر شهرهای کشور دچار سرطان شوند.
زمانی که من در سازمان محیط‌زیست مدیرکل بررسی آلودگی آب و خاک بودم، تحقیقات زیادی در این زمینه انجام شد. به‌طور کلی نرخ سرطان در استان مازندران بالاست ولی اینطور نیست که در شهر رامسر این نرخ به‌طور چشمگیری بالاتر باشد. در شهرهای دیگر هم مثل شهر ارومیه نرخ سرطان بالاست. اگر به‌دلیل پرتوزایی چشمه‌ها سرطان گسترش بیابد باید سرطان‌های پوست، فراوانی بیشتری داشته باشد درحالی‌که در این استان سرطان‌های گوارشی که دلیل دیگری دارد شیوع بیشتری دارد.
- صحبت‌هایی در مورد وجود مواد پرتوزا در چشمه‌های آب معدنی اردبیل می‌شود؛ آیا تحقیقی در این زمینه انجام شده است؟
در سال85 تحقیق گسترده‌ای در مورد آب‌معدنی‌های شهرهای نیر و مشکین‌شهر انجام داده‌ام که تا‌کنون ادامه دارد و نتایج آن در مجلات معتبر بین‌المللی منتشر شده است. در این چشمه‌ها مواد پرتوزا وجود نداشت ولی مقدار عناصر دیگر مثل آرسنیک در این چشمه‌ها بالاست. این منطقه آتشفشانی است و دوز این مواد در آنها بالاست.
- آیا از این چشمه‌ها برای مصارف علمی استحصال می‌شود؟
از این چشمه‌ها نمی‌توان آنچنان عناصری خارج کرد. میزان عنصر موجود در آب در مقایسه با خاک و سنگ در معادن هزار برابر کمتر است و استخراج عناصر از سنگ به‌مراتب آسان‌تر البته من امیدوارم زمانی برسد که چشمه‌های ایران نیز آنچنان که در گرجستان است، به شیوه درست و علمی مورد مطالعه و استفاده قراربگیرند. این علم که به آن بالنیولوژی (balneology ) یا علم استحمام درمانی با آب‌های چشمه‌های معدنی می‌گویند به‌دنبال بررسی دقیق خواص چشمه‌ها و در نتیجه استفاده درست از آنهاست.
