جنوب شرق ایران در حاشیه کویر لوت در سرزمین‌هایی که یک‌سوی آن به کلوت‌های زیبای شهداد می‌رسد و سوی دیگرش به سیستان و بلوچستان، سرزمینی مملو از آداب و رسوم محلی است. آنجا در نقاطی از خراسان جنوبی در روستای زیبای ده سلم که نخل‌های آن در کنار قناتی پرآب سیراب مانده‌اند و واحه‌ای در بیابان را شکل داده‌اند یا کمی دورتر در کویر زیرکوه، عشایر همت آباد از طایفه بهلولی، شترهای وحشی را در بیابان جهاز می‌بندند تا مسافران کویر را بر مرکب بنشانند و آنها را تکریم کنند.
خراسان جنوبی را به موسیقی مقامی و شعرهای بومی و محلی نیز می‌شناسند. ساربان‌ها در کویرها نوای کوچ می‌نوازند و عاشقانه‌ها را با صدای نی عجین می‌کنند و آسمان لاجوردی ابرهای سپید حریرگون را به رقص می‌آورد. شمال لوت جایی که برخی باستان‌شناس‌ها تپه‌های شنی مرتفع و کویری‌اش را برجای مانده‌های قوم نابود شده لوط می‌خوانند سرزمین ناشناخته‌ای است که هوبره‌ها و شکارچیان آسمان را در خود جای داده است. اینجا ردپای گربه شنی یکی از گونه‌های نادر حیات وحش نیز گهگاه بر ریگ‌های شنی طبیعت کویری ثبت شده و آنطور که مردم محلی می‌گویند سرزمین‌شان بسیار از این گربه‌سان نادر را در خود جای داده است.
سرزمین افسانه‌های محلی
شمال کویر لوت سرزمین افسانه‌ها، باورهای محلی و اسطوره‌های جالبی است. سرزمین‌های جنوبی در شرق ایران با کویر‌های تشنه وسیع، سرزمین قنات‌ها و باورهای پیرامون آن است. سلیم سلیمی موید پژوهشگر و مردم شناس که مدت‌ها در خراسان جنوبی به تحقیق و پژوهش پرداخته است تنها در موضوع باورهای محلی از قنات‌های این منطقه از کشور به همشهری می‌گوید: در شمال لوت روستایی به نام ده سلم است که تنها راه ارتباطی به جنوب کویر لوت و روستای ده سیف است. مردم محلی می‌گویند سلم و سیف دو برادر بودند از عشایر که همواره همراه با خانواده در حال ییلاق و قشلاق بودند و سرانجام تصمیم گرفتند در دو سوی کویر لوت در شمال و جنوب خانه‌ای بنا کنند و بدین‌ترتیب دو روستا در جنوب و شمال کویر لوت بنا شد که یکی ده سلم در شمال لوت و در خراسان جنوبی کنونی و دیگری ده سیف در جنوب دشت لوت در سیستان و بلوچستان بنا شد. برخی نیز سلم را همان سلم بن زیاد از سرداران معروف مسلم خراسانی خوانده‌اند و در باوری دیگر مردم محلی سلم را از برادران ایرج پسر فریدون می‌دانند.
این مردم‌شناس و پژوهشگر که پژوهش او درخصوص قنات‌های خراسان جنوبی از سوی یونسکو برگزیده شد می‌گوید: در تمام منطقه دشت لوت این باور عمومی وجود دارد که حفاران قنات، فرشتگان خدا روی زمین هستند تا سرسبزی را به سرزمین‌های خشک بیاورند. حتی قناتی نیز به نام کهن مادی در خراسان جنوبی وجود دارد که برخی می‌گویند از واژه «کهکین» آمده است. «که» به‌معنای چاه است و «کین» به‌معنای فردی که چاه را کنده است.
قنات‌های نر ، قنات‌های ماده
در افسانه قنات می‌گویند آنکه قنات را ایجاد کرده، فردی است به نام طاهر آب‌شناس که راه آب را به آن دیگری که در داخل کانال در حال حفر قنات است، نشان می‌دهد. طاهر به‌معنای پاک و مطهر است. در جامعه محلی باوری وجود دارد که براساس آن مردم ادعا می‌کنند نیاکانشان طاهر آب‌شناس را دیده‌اند که هر وقت مردم محلی از بی‌آبی در سختی بودند طاهر آب‌شناس در میان آنها ظاهر می‌شده و به آنها کمک می‌کرده است. حتی در شمال کویر لوت یعنی در منطقه نهبندان برخی مردم می‌گویند طاهر آب‌شناس از دیوها یا همان از ما بهتران بوده که مردم را راهنمایی کرده تا چاه‌های آب را حفر کنند. حتی قناتی نیز به نام قنات طاهری در این منطقه وجود دارد.
براساس آنچه در کتاب قنات و کاریز نیز منتشر شده است مردم‌شناس‌ها احتمال می‌دهند که ریشه طاهر آب شناس طبق روایت گردیزی به عبدالله بن طاهر، حکمران خراسان بازمی‌گردد که از علمای خراسان جنوبی خواسته بود کتابی برای تنظیم قوانین مربوط به قنات‌تهیه کنند. عبدالله بن طاهر همچنین سازنده خراسان بود و مالیات پادشاهان اعراب را قطع کرد و به کشاورزان منطقه داد تا قنات هایشان را سامان بدهند. در افسانه قنات در خراسان جنوبی و در شمال کویر لوت، قنات‌ها به دو نوع نر و ماده تقسیم می‌شوند؛ قنات نر که دارای آب سنگین است، می‌گویند خروشان و عصبانی و گل‌آلود است و اگر از آب آن نوشیده شود، دل‌درد می‌آورد و جلبک در آن رشد نمی‌کند. می‌گویند قنات نر مستقیم از آب رودخانه سرازیر می‌شود. درحالی‌که قنات ماده دارای آبی نرم‌تر است، نوشیدن آن دل درد نمی‌آورد و در آن جلبک می‌روید.
نظام زن سالاری
در همین شمال کویر لوت در روستاهای خراسان شمالی هنوز مردها را با نام مادرشان می‌شناسند. مثلا می‌گویند ماشاالله ننه رقیه، به‌ویژه در حاشیه لوت براساس آنچه مردم شناس‌ها می‌گویند، بسیاری از کارها را زنان انجام می‌دهند و این نشان می‌دهد که نظام زن سالاری در این مناطق وجود دارد. در همین منطقه می‌گویند که قنات مظهر فرشته‌هاست. در نقاطی دیگر آن را منسوب به حضرت علی(ع) می‌کنند و باور محلی وجود دارد که ایشان به قنات‌ها سرکشی می‌کنند. در بسیاری از روستاهای خراسان جنوبی زنان برای بخت گشایی به کنار قنات نر می‌روند و از آب آن بر سر خود می‌ریزند.
بهشت مردم‌شناسی ، آسمان پر ستاره
سرزمین‌های جنوبی در شرق ایران و در شمال لوت جدای از آنکه بهشت مردم شناس‌ها نام گرفته است به بهشت منجمان نیز شهرت دارد. تاریک‌ترین آسمان تمام کشور در منطقه سه قلعه است و رصد‌ماه و مشتری و جبار و صورت‌های فلکی را بدون وجود کمترین آلودگی نوری ممکن کرده است. مردم محلی ولی از وجود ظرفیت‌های منطقه سکونت خود بی‌اطلاع هستند. از آن‌روز‌ها که بیش از شش هزار قنات کویر تشنه شمال دشت لوت در خراسان جنوبی را سیراب می‌کردند 14سال گذشته است و قنات‌های بسیاری خشک شده‌اند. با این حال زمانی که در پاییز در بخش‌های شمالی کشور سیل زندگی مردم را مختل می‌کند مردم خراسان جنوبی در حال برداشت گل‌های زعفران از زمین‌های کشاورزی هستند. دامداری و کشاورزی شغل اصلی مردم روستاهای خراسان جنوبی است و زرشک و عناب بالاترین حجم تولید کشاورزی کشور را در این نقطه از کشور دارد. اینجا در سرزمین‌های جنوبی در شرق کشور در خراسان جنوبی عشایر شترهایشان را با لباس‌های سپید که اندکی به پوشش مردمان سیستان و بلوچستان نزدیک است و اندکی به پوشش محلی کرمان در بیابان‌های تشنه دنبال می‌کنند و ساربان‌ها با نوای نی در گوشه‌ای از کویر زیر آسمان پر ستاره شب و زیر نور ناگهانی ستاره‌های دنباله دار که به این‌سو و آن‌سو پرواز می‌کنند کنار آتشی که برپا کرده‌اند عاشقانه‌های مقامی را با نوای نی زمزمه می‌کنند.
