از اواسط قرن بیستم تا الآن فناوری‌های فضایی روز به روز در حال پیشرفتند. اما چندین اتفاق هست که در تاریخ 50 ساله فضا هرگز فراموش نمی‌شوند. یکی از آنها سالروز پرواز نخستین انسان یوری گاگارین به فضا بود.
برای همین 12 آوریل را به عنوان شب یوری در سراسر جهان گرامی می‌دارند. البته 20 سال بعد از پرواز گاگارین در 12 آوریل 1981 نخستین شاتل فضایی هم به مدار فرستاده شد.
مثل خیلی دیگر از پیشرفتهای مهم و عظیم در فناوری، علوم و صنایع فضا هم در دامن جنگ جهانی دوم زاده شدند و در دامن جنگ سرد رشد کردند و به بلوغ رسیدند.
دانشمندان آلمان نازی و در رأس آنها مهندسی بزرگ به اسم ورنر فون براون توانسته بودند ضمن تحقیقات پیشرفته در زمینه راکت‌ها یک موشک معروف به اسم V-2 هم بسازند. البته سابقه راکت‌ها به خیلی پیش از قرن بیستم و به کیلومترها دورتر و به چین می‌رسد. اما تحقیقات نازی‌ها مهم‌ترین گام در این زمینه بود.
موشک برای فضا
جنگ سرد چندین ماه پیش از پایان جنگ جهانی دوم راه افتاد. وقتی واضح شد که آلمان در جنگ شکست می‌خورد، اتحاد جماهیر شوروی از شرق و آمریکا از غرب تلاش می‌کردند که هرکدام هرچه زودتر آلمان را فتح کنند تا به اسناد و مدارک نازی‌ها دست پیدا کنند.
در این بین دستاوردهای صنعتی آلمان برای دو طرف بسیار قابل توجه بود. سرانجام این روس‌ها بودند که توانستند به خیلی از مراکز و مدارک علمی و صنعتی آلمان دست پیدا کنند.
اما آمریکا که کیلومترها از خرابی‌های جنگ دور بود، سرزمین بسیار مساعدی برای زندگی کردن بود. برای همین غنائم علمی جنگ این‌طور تقسیم شد: روس‌ها صاحب دانش نازی شدند و آمریکایی‌ها صاحب دانشمندان نازی.
دستاوردهای پیشرفته آلمان زیر دست دانشمند و مهندس بزرگ روسی سرگئی‌کورولوف رفت. او از روی موشک V-2 توانست راکت R-1 را بسازد که نخستین گام‌ها برای صعود به فضا را این موشک انجام داد.
روس‌ها در دهه 1950 و 1960 با این موشک 57 سگ را به فضا فرستادند تا نشان دهند که زندگی در فضا با رعایت نکات ایمنی و تحت پوشش‌های مناسب، ممکن است. معروف‌ترین این سگ‌ها «لایلا» بود که سال 1957 به همراه ماهواره اسپوتنیک II به فضا رفت.
ورنر فون براون و اعضای تیمش هم که به آمریکا رفته بودند، سرمنشأ تشکیل سازمانی به نام آژانس هوانوردی و فضانوردی آمریکا، ناسا شدند. موشک ساترن 7 زیر نظر مستقیم این دانشمند نازی و با همکاری تیم‌هایی از ناسا، بوئینگ، IBM و چند شرکت دیگر ساخته شد؛ موشکی که فضانوردان برنامه آپولو را به ماه برد.
روس‌ها این برنامه را گسترش دادند تا موشک چند مرحله‌ای وستوک و سپس ووسخود را ساختند که نوع کامل‌تر آن سایوز، الآن فضانوردان را به فضا می‌برد. سایوز ایده اصلی خود کرولوف بود که در زمان او به خاطر مشکلات صنعتی قابل اجرا نبود.
آمریکایی‌ها هم الآن با موشک اطلس 7 فعالیت‌های فضایی‌شان را انجام می‌دهند که لایکدمارتین و بوئینگ آن را می‌سازند. این موشک هم تکمیل شده ایده‌های فون براون است.
اکنون خیلی از بزرگان صنایع فضایی حسرت می‌خورند که چرا جنگ سرد نگذاشت که این دو مهندس بزرگ به آرزوی دیرینه‌شان که همکاری با هم بود برسند. شاید اگر این اتفاق می‌افتاد، الآن بشر پایش را به مریخ هم گذاشته بود.
تحقیقات فضایی اروپایی‌ها دیرتر از روسیه و آمریکا راه افتاد. اما اروپایی‌ها موشک پیشرفتهای دارند به نام آریان که فعالیت‌های فضایی‌شان را با آن انجام می‌دهند. ژاپن، چین و هند هم که به‌تازگی به جرگه دستورهای صاحب فناوری فضایی پیوسته‌اند از موشک‌هایی استفاده می‌کنند که در ساخت آنها یا از ایده‌های کرولوف استفاده کرده‌اند یا از ایده‌های فون‌براون.
جالب است بدانید که کشورمان هم چند ماه قبل یکی از این نوع موشک‌ها را آزمایش کرد. البته اخبار زیادی در این مورد منتشر نشده اما ظاهراً موشک فضایی ما توانسته تا بیش از 100 کیلومتر از سطح زمین بالا برود که این میزان تقریباً برای راه‌اندازی ماهواره‌ها در مدار کافی است. امیدواریم که به‌زودی شاهد پیشرفتهای بیشتری از ایران در زمینه فناوری‌های فضایی باشیم.
ماهواره‌ها در فضا
نخستین ماهواره را روس‌ها به فضا فرستادند. اسپوتنیک 1 در 1958 حدود 500 کیلومتر بالای زمین در مداری به طول 29 هزار کیلومتر دور زمین می‌چرخید و سیگنال‌های رادیویی در فرکانس 40 مگاهرتز ساتع می‌کرد. روس‌ها این سیگنال‌ها را به «بیپ بیپ»های ساده‌ای تبدیل کردند و آن را از رادیو مسکو به سراسر جهان مخابره کردند. این صدای شکست آمریکا در یکی از جبهه‌های بزرگ جنگ سرد بود.
از آن زمان تا حالا ماهواره‌های زیادی به فضا رفته‌اند که کاربردهای گوناگونی دارند. از نقشه‌برداری و مسیریابی تا فعالیت‌های علمی و جاسوسی و مخابره سیگنال‌های تلویزیونی و رادیویی و ارتباطی همه‌جور ماهواره‌ای در فضا و دور زمین می‌چرخد.
اما بشر به دور بقیه اجرام آسمانی هم ماهواره‌هایی فرستاده است. اکثر این ماهواره‌ها علمی و تحقیقاتی هستند. الآن تعداد زیادی فضاپیمای بی‌سرنشین به دور خورشید، ناهید، مریخ، مشتری، کیوان و... می‌گردند و روزانه اطلاعات بی‌نظیری را از کوچکترین خصوصیات جوی و شکل سطح و شرایط محیطی این اجرام برای زمین مخابره می‌کنند.
دوقلوهای بی‌سرنشین و ویجر که در دهه 1970 به فضا پرتاب شدند، الآن مرزهای منظومه شمسی را درنوردیده‌اند و دارند، آرام آرام از قلمرو خورشید خارج می‌شوند. تلسکوپ فضایی هابل در مدار زمین بهترین عکس‌ها را از اعماق فضا می‌گیرد و به زمین می‌فرستد.
کاسینی و همراهش هویگنس، رازهای جدیدی را از سیاره زیبای کیوان و قصر عجیبش تایتان برای ما آشکار کرده‌اند. اودیسه عکس‌های دقیقی از مریخ می‌گیرد و مارس اکسپرس رازهای ابرهای ناهید را برملا می‌کند و ماهواره WMAP عمیق‌ترین و ژرف‌ترین و البته تاریک‌ترین نقاط دانش بشری در مورد تشکیل کاینات را می‌کاود.
این‌ها تنها تعداد محدودی از شمار زیاد ماهواره‌ها و فضاپیماهای بی‌سرنشینی هستند که به خارج از مدار زمین فرستاده شده‌اند. ایران هم چند سالی است که با ساخت چند ماهواره مخابراتی به جمع کشورهای دارنده این فناوری وارد شده است. ماهواره‌های زهره و مصباح نخستین گام ایران برای ورود به این فناوری پیشرفته است.
بشر در فضا
بالاخره 15 سال تلاش طاقت‌فرسای دانشمندان روسی و آزمایش‌ها و شکست‌های فراوان آنها در 12 آوریل 1961 به بار نشست. سرهنگ خلبان یوری گاگارین در آن روز با موشک وستوک 1 یک ساعت و 48 دقیقه دور زمین چرخید و تاریخ را عوض کرد.
آمریکایی‌ها که به‌شدت احساس عقب‌ماندگی و شکست می‌کردند، بودجه عظیمی را به علوم و فناوری‌های فضایی اختصاص دادند و نتیجه آن 8 سال بعد مشخص شد. در 16 جولای 1969، نیل آرمسترانگ قدم کوچکی روی ماه گذاشت که قدم بزرگی برای بشر بود.
از آن زمان به بعد، آمریکا در چند برنامه آپولو، فضانورد به ماه فرستاد ولی با پایان دهه 1970، فعالیت‌های ماه‌گردی آمریکایی‌ها هم پایان گرفت. نزدیک‌ترین همسایه بعدی مریخ بود که امروزه هم رفتن به آن با مشکلات زیادی همراه است.
از طرف دیگر با پیشرفت علوم کامپیوتر و رباتیک، تعداد زیادی از ماه‌نوردها و مریخ‌نوردهای بی‌سرنشین با هزینه بسیار پایین‌تر از مأموریت‌های سرنشین‌دار، فعالیت‌ها و کاوش‌های علمی بسیار دقیقی را در مریخ یا ماه انجام می‌دهند؛ هرچند که بشر به این هم قانع نخواهد بود.
برنامه‌های زیادی برای ساخت پایگاه در ماه، سفر به مریخ و... وجود دارد که با پیشرفت در علوم و فناوری‌های فضایی در قرن بیست و یکم شاهد آنها خواهیم بود.
