نوسان قیمت در شرایطی بر بازار خودرو حاکم شده که طی چند‌ماه اخیر مسئولان بخش صنعت تلاش کردند با گره‌زدن افزایش قیمت به بهبود کیفیت، افزایش عرضه و تنظیم بازار، به کاهش فاصله قیمتی خودروهای داخلی در حاشیه بازار و کارخانه کمک کنند اما واقعیت‌های کنونی بازار خودروهای ایرانی در شرایطی که خودروسازان ادعای ساخت بیش از 95درصدی قطعات بسیاری از خودروها را دارند، بیانگر این واقعیت است که بازار خودرو از معدود بازار‌هایی است که تکیه بر تولید داخل و نبود رقابت در آن، به عامل اصلی افزایش قیمت‌ها تبدیل شده است؛ چرا که اگر ادعای تولید اغلب قطعات خودروهای ساخت داخل توسط قطعهسازان کشور واقعی بود این انتظار وجود داشت که خودروسازان با تکیه بر افزایش بهره‌وری و مدیریت بهینه تولید، تأثیر‌پذیری تولید از نوسان نرخ ارز را به حداقل برسانند تا هر روز شاهد افزایش بی‌رویه قیمت‌ها به بهانه افزایش نرخ دلار و بالا رفتن هزینه تمام‌شده تولید و تأمین قطعات نباشیم.
تا چند‌ماه قبل هیچ‌کس پیش‌بینی نمی‌کرد قیمت پژو 206تیپ پنج به نزدیک 35میلیون تومان برسد اما به راحتی این اتفاق افتاد و جالب آنکه تقاضا برای این خودرو بیشتر از قبل هم شد. همچنین درحالی‌که کمتر کسی می‌توانست پیش‌بینی کند قیمت همین خودرو طی مدت چند هفته با تغییر قیمت‌گذاری در کارخانه و کاهش نرخ ارز به حدود 30میلیون تومان سقوط کند، اما این امر محقق شد. پژو 206تنها نمونه‌ای از اتفاق روی داده برای خودروهای تولید داخل است؛ اتفاقی که برای خودروهای وارداتی با شدت بیشتری رخ داد تا جایی که قیمت خودرویی مانند هیوندای جنسیس از 110میلیون تومان به بالای 200میلیون تومان صعود کرد اما در نهایت با سقوط نرخ ارز قیمت همین خودرو به حدود 177میلیون تومان (تا لحظه تهیه گزارش) رسیده است. با این شرایط معلوم نیست فردا چه جهش یا سقوط غیرقابل پیش‌بینی‌ای در تولید و قیمت خودرو رخ دهد. اما به راستی بر سر صنعت خودرو و بازار انحصاری خودروسازان داخلی چه آمده و در آینده احتمال چه اتفاقاتی می‌رود؟ شاید بتوان گفت نخستین جرقه‌ها برای افزایش قیمت خودرو، پس از طرح هدفمندی یارانه‌ها زده شد؛ جایی که افزایش هزینه تمام شده، تولید و عرضه خودروها با قیمت‌های تثبیت شده را فاقد صرفه اقتصادی ساخته بود و از آن زمان تولید‌کنندگان داخلی بستر‌سازی خبری برای افزایش قیمت‌ها را آغاز کردند. این در حالی بود که تا آن زمان نرخ ارز چندان تغییری نداشت یا خبری از تحریم شرکت‌های خودروساز ایرانی نبود. اما تغییر قیمت خودرو توسط تولید‌کنندگان داخلی، بستر لازم برای سیر صعودی قیمت‌ها در سال 1390را فراهم کرد و بازار خودروهای داخلی از افزایش نرخ ارز و گرانی خودروهای وارداتی متاثر شد. این اتفاق تا پایان سال 90ادامه داشت که به ناگاه با خروج پژو و کاهش همکاری خودروسازان ایرانی با کیا، فنر جهش بعدی قیمت خودرو رها شد و تغییرات قیمتی در پژو 206 و پراید را به رخ بازار کشید.
آزمون خودروهای وطنی
افزایش قیمت پژو 206و پراید در حالی آغاز شد که به گفته خودروسازان بیش از 70درصد قطعات پژو 206 و حدود 95درصد قطعات پراید توسط قطعهسازان داخلی تولید می‌شد اما به‌رغم این ادعاها نبض حیاتی هر دو خودرو یعنی سیستم سوخت رسانی آن وارداتی بود. واقعیت تلخ آن است که با وجود این ادعاها هنوز هم سیستم انژکتور، به‌خصوص کامپیوتر موتور و سنسورها در تمامی خودروهای داخلی، وارداتی است و بدون این قطعات نیز خودرو روشن نمی‌شود تا راهی بازار شده و خودروسازان با افزایش عرضه، قیمت‌ها را کاهش دهند. اما پس از افزایش قیمت پژو206 و پراید هنوز خودروهایی مانند سمند و تندر90 و پژو 405 با افزایش قیمت کمتری مواجه بودند که باز هم عدم‌تحویل قطعات برای موتور ایرانی- آلمانی سمندef7 توسط تولید‌کنندگان آلمانی مشکل‌ساز شد ولی خودروسازان با هر مشکلی که بود تولید پژو 206 را با قطعات چینی و هندی و تولید سمند، پژو 405 و پراید را به‌رغم دشوار‌ی‌های تأمین قطعات سیستم‌های سوخت‌رسانی که قابلیت تولید در ایران را ندارد به‌وسیله واسطه از کشورهای اروپایی یا تولید‌کنندگان چینی ادامه دادند اما هرچه زمان می‌گذشت مشکلات تولید، بیشتر خود را نشان می‌داد و نتایج آزمون تولید خودروهای وطنی مشخص‌تر می‌شد. مشکلات قطعهسازان برای تهیه مواداولیه و بحران مالی سال‌های قبل که حالا تشدید هم شده بود باعث شد تا ابتدا تولید خودرو در تیر‌ماه امسال کاهش 36و در آبان‌ماه کاهش 45درصدی را تجربه کند. این بحران تا جایی پیش رفت که ساسان قربانی، عضو هیأت مدیره انجمن قطعهسازان ایران رسیدن به تولید یک میلیون دستگاه خودرو در سال91 را دور از ذهن دانست (در سال90 بیش از 5 /1میلیون دستگاه خودرو در کشور تولید شده بود).
این در حالی بود که تنها میزان تولید محصولات دو شرکت یعنی رنو و چری همچنان از ابتدای امسال رشد داشت اما روابط خودروسازان داخلی با رنو هم از تابستان امسال تیره شد و تولید تندر90 کاهش معنا‌داری پیدا کرد که موجب شد در نهایت قیمت این خودرو نیز با افزایش چشمگیری مواجه شود به‌گونه‌ای که طی مدت کمتر از شش‌ماه قیمت این خودرو از 16به 26میلیون تومان در مدل e2 رسید. با اینکه رنو قصد افزایش تولید را داشت اما مشکل انتقال پول از ایران به فرانسه و بدهی سنگین خودروسازان ایرانی، زمینه کاهش واردات قطعات تندر90 به ایران را در شرایطی فراهم کرد که به گفته خودروسازان اکنون حدود 60درصد قطعات تندر90 در داخل کشور تولید می‌شود. پیمان کارگر، مدیر رنو ایران در مورد این مشکلات به همشهری گفت: برای غلبه بر شرایط موجود، داخلی‌سازی تا سقف 85درصد و صادرات (برای ورود ارز به پروژه) را در نظر گرفته‌ایم تا از این طریق مشکلات موجود در مسیر تولید و نقل و انتقال ارزی را کاهش دهیم. با تمام این مشکلات وی تأکید کرد که رنو در ایران می‌ماند و تولید محصولات جدید خود را هم به‌زودی آغاز خواهد کرد چرا که رنو می‌خواهد شریک استراتژیک ایران در صنعت خودرو باشد. افزایش قیمت خودرو در حالی ادامه داشت که کاهش قیمت دلار به حدود 2600تومان موجب فروکش کردن دوباره تب خرید خودرو در بازار شده بود و به ناگاه قیمت برخی خودروها کاهش چند میلیون تومانی را تجربه کردند؛ کاهشی که برای خودروهای وارداتی بسیار شدید‌تر بود و مثلا خودروی جنسیس کاهش حدود 40میلیون تومانی قیمت را تجربه کرد. این کاهش قیمت و زیان برخی فعالان بازار سبب شد تا بازار خودرو کمی با رکود و سکون مواجه شود. اما به اعتقاد برخی کارشناسان با نزدیک شدن به پایان سال، افزایش تقاضا برای خودرو و ناتوانی خودروسازان داخلی برای پاسخگویی به تقاضای مشتریان، شکل‌گیری جهش قیمتی دوباره در بازار خودرو دور از ذهن نخواهد بود تا- درصورت تحقق این پیش‌بینی- بازار خودروهای داخلی که سال‌ها ثبات نسبی قیمت را شاهد بوده طی حدود یک سال چندین جهش بزرگ و یک سقوط قیمت را تجربه کرده باشد.
معادله چندمجهولی میزان تولید و قیمت خودرو
پیش‌بینی قیمت با توجه به وضعیت کنونی بازار خودرو تقریبا غیر‌ممکن است چرا که کاهش یا افزایش قیمت خودروهای داخلی در گرو افزایش یا کاهش تیراژ تولید بوده و از سوی دیگر در شرایط کنونی تولید خودرو نیز به عوامل مختلف و غیرقابل پیش‌بینی بسیاری گره خورده است. با وجود این کارشناسان راهکارهایی را برای حل مشکلات کنونی تولید و بازار خودرو پیشنهاد می‌کنند. یکی از مدیران مرکز تحقیقات ایران‌خودرو معتقد است که‌اگر مدیران صنعت خودرو دچار جنگ روانی نشوند و کاهش تولید را به میزان 50درصد تا مدت دو سال بپذیرند مشکل برطرف خواهد شد. در این دو سال قطعهسازان ایرانی می‌توانند قطعاتی را که اکنون توان داخلی‌سازی آن را ندارند، تولید کنند و عملا تحریم، بزرگ‌ترین فرصت را برای صنعت خودرو ایجاد می‌کند؛ به‌عنوان نمونه به غیر از پژو206 در شرکت ایران‌خودرو تمرکز بر تولید دومحصول جدید ایرانی با نام رانا و دنا می‌تواند تا حدودی مشکل را کاهش دهد؛ چراکه رانا روی پلت فرم پژو 206و دنا روی پلت فرم پژو 405توسعه یافته است و از مجموعه پلت فرم این خودروها تنها گزینه ایرانی برای موتور، دو نمونه ef7و ef4 موجود است.با اینکه موتورهای ef7 و ef4 از نظر فنی بسیار بهتر از موتورهای پژو هستند اما سختی ساخت داخل سبب شده تا ایران‌خودرو گزینه ساده‌تر یعنی استفاده از موتورهای پژو را در اولویت قرار دهد درصورتی که اکنون با کاهش یا قطع همکاری پژو، این موتورها می‌توانند مورد توجه بیشتری قرار‌گیرند. از سوی دیگر اجرای طرح‌هایی مشابه پروژه موتور ایرانی با کمک مشاوران خارجی را می‌توان برای سیستم فنربندی و سایر کمبود قطعات فنی خودرو اجرایی کرد.
یک استاد دانشگاه نیز معتقد است اگر در این شرایط ایران‌خودرو با تحمل سختی به سمت استفاده از موتورهای طراحی مشترک و به‌دست‌آوردن دانش طراحی باقی قطعات موتور توسط مشاوران خارجی حرکت کند عملا کاهش تولید فعلی موجب جهشی بزرگ در صنعت خودرو خواهد شد. یکی از مدیران صنعت خودرو نیز معتقد است، شرایط کنونی مانند تیغی دولبه است؛ اگر ایران خودرو حاضر باشد دو سال کاهش تولید را تحمل کرده و به‌دنبال استفاده از محصولات خود و توسعه تولید خودروهایی مانند سمند، رانا و دنا رود و تولید بقیه قطعات پژو206، سمند و پژو405 را داخلی کند این صنعت با جهش خوبی روبه‌رو خواهد شد اما درصورتی که این شرکت بخواهد به هر طریقی با واردات قطعات چینی و هندی خطوط تولید خود را سر پا نگه داشته و از کاهش تولید بیشتر با قربانی‌کردن کیفیت جلوگیری کند، هم به مشتریان زیان رسانده و هم فرصت توسعه را از قطعهسازان داخلی خواهد گرفت.
به‌رغم این دیدگاه‌ها متأسفانه روند چند‌ماه اخیر شرکت‌های خودروسازی بیانگر حرکت به سمت استفاده از قطعات چینی است و حتی در مورد واردات و تولید خودرو نیز تولید‌کنندگان و وارد‌کنندگان خودروهای چینی پیشتاز هستند. با این شرایط به‌نظر می‌رسد مشتریان ایرانی مجبور به خرید خودروی داخلی با قطعات چینی یا خرید خودروهای چینی با قیمتی بسیار بیش از گذشته هستند؛ برای مثال در ابتدای سال‌جاری یک خودروی وارداتی چینی با قیمتی حدود 36میلیون تومان فروخته می‌شد اما در مهر‌ماه قیمت همین خودرو به حدود 60میلیون تومان افزایش یافت.
کلید حل مشکل کجاست؟
برخی معتقدند وقتی تولید‌کنندگان داخلی توان پاسخگویی به بازار را ندارند باید واردات را شدت داد؛ پاسخی که شاید با تردید بتوان به آن نگاه کرد؛ چرا که اگر بازار خودروهای داخلی با مشکلات فراوان مواجه شود درصورت قطع همکاری با نمایندگی‌های خودروسازان خارجی در ایران این مشکل در بازار خودروهای وارداتی که دلال بازی هم در آن موج می‌زند چندین برابر خواهد بود. یکی از مسئولان فروش یک گروه وارد‌کننده خودروهای کره‌ای می‌گوید: این گروه تا اوایل امسال با دلار 1200تومانی خودرو وارد کرده بود اما همین خودروهای وارد شده را به بهانه گران شدن نرخ ارز بر مبنای دلار 3000تومانی از طریق واسطه‌هایی در بازار آزاد فروخته به‌نحوی که افزایش قیمت در مواردی حتی بیش از 100میلیون تومان برای یک خودرو بوده است. جالب آنکه امتیاز نمایندگی این شرکت وارد‌کننده خودرو حدود یک‌سال است که از سوی کمپانی مادر لغو شده اما این وارد‌کننده از طریق برخی کشورهای آسیایی یا حاشیه خلیج‌فارس به ایران خودرو وارد می‌کند. در بازار خودروی ایران طی سال91 حتی مدلی از خودرو را می‌توان یافت که قیمتش با جهشی بیش از سه برابر، به بیش از یک میلیارد تومان رسیده است.
با توجه به نبود نظارت بر شرکت‌های وارد‌کننده‌ای که تقریبا امتیاز نمایندگی اغلب آنها توسط کارخانه مادر لغو شده، معلوم نیست بازار خودروهای وارداتی در ایران چه سرانجامی خواهد داشت؛ چرا که از همه خودروسازان خارجی که محصولات آنها در ایران فروخته می‌شود، تنها رنو و نیسان در ایران نمایندگی دارند و شرکت کیا موتور نیز اعلام کرده نمایندگی خود در ایران را به سطح خدمات پس از فروش کاهش داده است. شرکت‌های دیگری نظیر تویوتا، هیوندای، بنز، بی‌ام‌و و پورشه هم اعلام کرده‌اند دیگر نماینده‌ای در ایران ندارند و شرکت‌های فیات، مازراتی و آلفارومئو نیز امتیاز نمایندگی خود در ایران را باطل کرده‌اند. پژو، سیتروئن و سوزوکی نیز تا‌کنون از دادن هرگونه پاسخی در این زمینه خودداری کرده‌اند. اگر دو شرکت بزرگ رنو و نیسان را از معادله حذف کنیم می‌توان گفت تنها نمایندگی شرکت‌های چینی وارد‌کننده و یا تولید‌کننده خودرو در ایران نماینده واقعی شرکت‌های مادر هستند. به‌رغم این موانع مقررشده برای کاهش قیمت خودروهای وارداتی، تعرفه پیشین واردات، 45درصد کاهش یابد. اگر این اتفاق رخ دهد با احتساب نرخ کنونی ارز، قیمت خودروهای وارداتی که قبلا حدود 37میلیون تومان بوده درصورت کاهش 45درصدی تعرفه واردات به بیش از 50میلیون تومان افزایش خواهد یافت گرچه بنابر اعلام چندین شرکت وارد‌کننده خودرو، این قانون تا‌کنون اجرا نشده است.
