آداب و سنن، موسیقی، پوشاک و صنایع دستی متنوعی مانند منبت و ساخت ساز موسیقی و زیورآلات علاوه بر جذابیتی که برای گردشگران دارند، بیانگر قدمت و تنوع این خطه است.
استان خراسان شمالی از استان‌هایی است که زبان و لهجه‌های زیادی در آن متداول است و همین امر نشان از تنوع قومی دارد که می‌تواند بر جذابیت منطقه بیفزاید. مردم این خطه سالیان سال است که با پراکنش متفاوت با گویش‌های ترکی، فارسی، تاتی، بلوچی، کردی کرمانجی، ترکمنی و فارسی دری با هم ارتباط داشته و دارند. شبیه این تفاوت گفتاری، تفاوت‌هایی درمذهب و فرهنگ اهالی نیز دیده می‌شود.
معروفترین سوغاتی استان خراسان زعفران است. مهمترین محصولات صنایع دستی استان خراسان عبارتند از: انواع فرش وگلیم، انواع محصولات ابریشمی، شعربافی، نمد، پشم ریسی، پیکره های سنگی، سنگ فیروزه، کارهای دستی سرامیکی و نی بافی می‌باشد.
سایر محصولات دستی عبارتند از: گیوه، چاروق، کارهای چوبی و فلزی، نقاشی بر روی چرم، انواع مهر و تسبیح و بافته های مربوط به نشانه‌ها و پرچم های مذهبی.
سوغات این استان شامل: آبنبات، شکر پنیر، سفره کردی، لباس های محلی، قالی، گلیم، چارق پشتی و قالیچه های مرغوب ترکمنی، قره قوروت، کشک و انگور رازقی (کلاداری) در بجنورد قالیچه و خرسگ، جاجیم، نمد، پوستین، خشکبار و سیب بهاره در شیروان، چادر شب روئین، سیب روئین، حوله دستی در اسفراین، کلاه کرکی جاجرمی در جاجرم، جل و زیور آلات اسب اصیل ترکمن و هلوی درکش در مانه و سملقان و کشمش و آجیل در فاروج دیده می شود.
قالیچه و پشتی ترکمنی، گلیم و جاجیم، چادرشب ابریشمی، کلاه کرکی، چارق دوزی، پوستین دوزی، زین سازی از مهمترین صنایع دستی استان محسوب می شود که نقش مهمی در جلب جهانگرد دارد.
علاوه بر این لباسهای محلی و سنتی (کردی و ترکمنی) نیز اهمیت خاصی دارند. آبنبات(شکر پنیر) بجنورد نیز از سوغات مهم این استان محسوب می شود.
صنایع دستی استان خراسان شمالی به عنوان هنر دستان قوم کرد، ترک، ترکمن، تات، و اقلیت بلوچ از تنوع و ظرافت خاصی برخوردار است که این ویژگی منحصر به فرد، صنایع دستی این خطه را به پررونق ترین سوغات این استان تبدیل کرده است.
صنایع دستی خراسان شمالی به دلیل حضور قومیتهای مختلف در این خطه و نیاز به سمبلیک یافته و در هنرهای دستی آنان شامل گلیم، سفره کردی، پلاس، قالی، قالیچه و پشتی ترکمنی نمود می یابد.
با برپایی نمایشگاه های صنایع دستی به مناسبتهای مختلف و از جمله قالچه، جاجیم،سفره کردی، پلاس، چادرشب و نیز منسوجات سنتی و لباسهای محلی تشکیل می دهند.
وجود مراتع سرسبز و بکر و رونق دامداری که نتیجه آن دسترسی به مواد اولیه فراوان و ارزان قیمت است تهیه دستبافته‌های متنوع و چشم نوازی را از نظر طرح و رنگ باعث شده است.
نقشهای ذهنی هنرمندان این خطه که ریشه در اعتقادات و باورهای آنان دارد و نگاره ها و موتیفهای برگرفته از طبیعت و زندگی روزمره کارکردی سمبلیک یافته و در هنرهای دستی آنان شامل گلیم، سفره کردی، پلاس، قالی، قالیچه و پشتی ترکمنی نمود می یابد.
با برپایی نمایشگاه های صنایع دستی به مناسبتهای مختلف و از جمله ایام نوروز، هرساله بر مشتاقان صنایع دستی به خصوص گلیم و سفره کردی این استان در سایر استانهای نیز افزوده می شود و حتی به گفته صنعتگران، این صنایع از مشتریان مستمر بین المللی نیز برخوردار است.
گلیم نوعی مفروش بدون پرز است که از درگیری تار و پود به یکدیگر ایجاد می شود که معمولا تار از پنبه و پشم بوده و پودگذاری با نخهای ابریشم بوده یا کرک به صورت رنگی است.
گلیم بافی در ایران شیوه های گوناگونی دارد ولی آنچه مهم است و گلیم یک منطقه را از منطقه دیگر متمایز می کند نقوش و طرحهای مورد استفاده , رنگ آمیزی و نوع بافت آن است.
گلیم شامل یک رو و دورو بوده و موارد استفاده آن بسیار اندک است, نه تنها برای زیرانداز بلکه در مواردی دیگر نظیر جوال , خورجین , پادری, کناره , پرده ای, کیف, پشتی و موارد تزئینی به کار می رود.
امروزه تقریبا درتمام شهرستانهای استان خراسان شمالی بافت گلیم رواج دارد و در کلیه مراکز آموزش صنایع دستی به هنرجویان آموزش داده می شود.
سفره کردی نوعی گلیم است که بافت آن توسط زنان کرد عشایر این منطقه انجام می گیرد و نقشهای بافته شده بیشتر شامل حیوان و انسان و نقوش هندسی است که همگی ریشه در فرهنگ و اعتقادات و آداب و رسوم اقوام کرد دارد. بافت این نوع گلیم در تمام شهرستانهای خراسان شمالی رواج دارد.
جاجیم از دیگر صنایع دستی این استان است که شبیه گلیم است که از پشم تابیده رنگی و با روش بافندگی سنتی بافته می شود و رنگ و نقش در آن متنوع است و نمادها در آن جنبه سمبلیک دارند. این هنر دستی که بیشتر در نواحی مانه و سملقان و جاجرم بافته می شود به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می گیرد.
دیگر صنعت دستی خراسان شمالی قالیچه و پشتی ترکمنی است که بیشتر در بین اقوام ترکمن خراسان شمالی در مناطق جرگلان و همچنین مانه و سملقان رواج دارد که توسط زنان این قوم بافته می شود.
نقوش زیبای هندسی برگرفته از فرهنگ و سنن بومی با نامهایی نظیر ترکمن یموتی, شانه ای غزال گز, آغال و چهارقاب و قاشقی در این بافته ها نمود می یابد.
پشتی ترکمن بسیار شبیه به قالیچه است که در اندازه های نیم متر، یک و 5/1 متری بافته می شود و در آن از چهار رنگ قزل، طلایی و آق استفاده می شود که نقوش آنرا گلچه و قره نقش می‌خوانند.
در منازل اهالی خطه خراسان شمالی هیچ منزلی دیده نمی شود که بی بهره از پشتی های ترکمنی باشد و حتی از این پشتی‌های دستبافت به دیگر استانها به عنوان سوغات برده می شود.
پلاس نوع دیگر صنایع دستی این استان است که نوعی گلیم پشتی است که از دیرباز به عنوان زیرانداز مناسب برای محافظت از رطوبت , سرما و گرمای زمین به کار می رفته و به این لحاظ در مفروش نمودن کف چادرهای عشایر خراسان شمالی که اغلب در زمینهای مرطوب دامنه دشتها برپا می شود و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.
پلاس در سایر نقاط ایران نیز بافته می شود و در خراسان شمالی به صورت بافت پیچ انجام می‌شود، نقش و نگارهای مورد استفاده در دستبافته های یک قوم در پلاس بافته آنان مشاهده می‌شود که دارای قدمت تاریخی و فرهنگ در بین همان قوم است.
نساجی سنتی و تولید بافته های دستگاهی روزگاری در سراسر خراسان شمالی از رونق و شکوفایی خاصی برخوردار بود به نحوی که درصد بسیار بالایی از مواد اولیه مورد نیاز برای تولید لباس و پوشاک در این خطه تولید می شد اما امروزه با گذشت زمان و افزایش عواملی نظیر شهرنشینی, افزایش روحیه مصرف تولیدات داخل و عدم حمایت از تولید کنندگان داخلی و کمبود امکانات فنی این صنعت رو به زوال و فراموشی است.
چادرشب دستبافته دستگاهی است که در مناطق جاجرم و رویین اسفراین بافته می شود و در گذشته از نخهای ابریشمی برای بافت آن استفاده می شد ولی در حال حاضر برای بافت چادرشب از نخهای پشمی, پنبه ای و ابریشمی استفاده می شود که مصارف گوناگونی نیز دارد.
از ابعاد بزرگ آن برای پیچیدن رختخواب و ابعاد کوچک آن به عنوان رومیزی، حوله، دستمال استفاده می شود. بافت پارچه های سنتی در منطقه راز و جرگلان بجنورد نیز رواج دارد که جنس بافته ها از ابریشم مرغوب است.
چاروق دوزی از دیگر هنرهای معمول در خراسان شمالی است که نوعی پای افزار و کفش است که از چرم (معمولا به رنگ قرمز) تهیه می شود که پس از پوشیدن با ریسمان ضخیم و بلندی به دور ساق پا محکم می شود.
این هنر در مناطق بجنورد, قوچان و درگز در (خراسان رضوی) متداول است، این پاپوش دارای نوکی برگشته است که با نخهای الوان بر روی آن زینت داده می شود.
نکته حایز اهمیت آن که به دلیل حضور متداول مردمان این خطه در دل طبیعت، نقوش طبیعی به وضوح در البسه محلی استان مشهود است، رنگهای شاد و نقوش شکسته سوزندوزی شده بر حاشیه لباسها چشم را به میهمانی طبیعت می برد.
لباسهای محلی خراسان شمالی کردی و ترکمنی است و بیشتر افراد عشایر کرد و ترکمن به صورت لباسهای متداول روزانه از آن استفاده می کنند.
لباس کردی، لباس محلی ترکمنی، رودوزیهای سنتی و تهیه زیورآلات سنتی از دیگر انواع صنایع دستی خراسان شمالی است که توسط اقوام مختلف و با شیوه های متفاوت تهیه می شود.
از دیگر سوغاتی های خراسان شمالی می توان به شکرپنیر (آبنبات) بجنوردی اشاره کرد که اکنون به عنوان یکی از سوغاتهای اصلی و پرطرفدار این خطه جا افتاده است که در انواع و با طعم‌های پسته‌ای، گردویی، کنجدی، هلدار، دارچینی، پرتقالی تولید می‌شود.
کشک، قره قروت، ماست خشک و انواع خشکبار نظیر گردو، کشمش نیز سوغات شهرستانهای فاروج، شیروان، مانه و سملقان، بجنورد، جاجرم و گرمه را تشکیل می دهد.
انگور کشمش بیدانه سلطانی نیز که انگورهای مرغوب کشور است سوغات شهرستانهای شیروان و فاورج ,انگور کلاهداری که حالت تازه خوری دارد و شیرین و قرمز رنگ است سوغات پرطرفدار شهرستان بجنورد و هلو و زردآلو نیز از سوغاتهای عمده بخش سملقان در شهرستان مانه و سملقان است.
