حکم، فیلمی که در آن نیمی از انرژی کیمیایی کارگردان صرف پوشاندن ضعف های کیمیایی فیلمنامه نویس شده است
چند سالی است که در سینمای ایران بیشترین انتقادها شامل حال فیلمنامه نویسان می شود. مدتهاست که در افتتاحیه جشنواره فیلم فجر و یا جشن خانه سینما بخشی از بیانیه های داوران به وضعیت فیلمنامه ها در سینمای ایران اختصاص پیدا می کند و بسیاری ضعف فیلم ها را ناشی از فیلمنامه شان می دانند.
این انتقادها درحالی صورت می گیرد که فیلمنامه نویسان نظراتی کاملاً متفاوت دارند.
فیلمنامه نویسان بیش از آنکه نوشته های خود را دارای اشکال بدانند شرایط سینما را برای فعالیت خود نامناسب می دانند. مشکل عمده فیلمنامه نویسان این است که بدون وجود قانونی مدون فعالیت می کنند و طبعاً امنیت شغلی این گروه به لحاظ مادی و معنوی همواره در معرض تهدید قرار دارد؛ نکته ای که اغلب فیلمنامه نویسان سینمای ایران به آن اذعان دارند.
فرهاد توحیدی: تعامل میان کارگردان و فیلمنامه نویس
فرهاد توحیدی سالهاست که به صورت حرفه ای مشغول فیلمنامه نویسی است و در حال حاضر به عنوان یکی از فعال ترین فیلمنامه نویسان سینمای ایران است.
توحیدی معتقد است برای تولید فیلمی خوب باید میان فیلمنامه نویس و کارگردان تعامل وجود داشته باشد و او این تعامل را اینچنین تعریف می کند: سینما یک فعالیت دسته جمعی محسوب می شود. این جمع در تلاش هستند تا کاری با کیفیت تولید کنند. در این میان وجود تعامل میان فیلمنامه نویس و کارگردان هم کاملاً ضروری به نظر می رسد.
البته به اعتقاد توحیدی گاهی اوقات ارتباط کارگردان و فیلمنامه نویس شکل دیگری به خود می گیرد: اظهارنظر کارگردان در مورد فیلمنامه امری طبیعی است، اما گاهی اوقات تغییراتی که توسط کارگردان در فیلمنامه ایجاد می شود، تأثیر مثبتی بر فیلمنامه نمی گذارد و تنها اجازه می دهد نام کارگردان در قالب مشاور و یا بازنویسی فیلمنامه مطرح شود.
او شرایط فیلمنامه نویسی را در ایران چندان دارای امنیت نمی داند. او در این زمینه می گوید: معمولاً حوزه فیلمنامه برای بسیاری از عوامل گروه تولید از جمله کارگردان و بازیگر جذابیت دارد. در این شرایط فیلمنامه نویس حریمی امن ندارد تا با اطمینان به فعالیت خود ادامه دهد. توحیدی با اشاره به اینکه فیلمنامه نویسی کاری تخصصی است، می گوید: اغلب افراد نمی توانند این مسئله را قبول کنند که نگارش فیلمنامه نیازمند تخصص است، اما واقعیت این است که نگارش فیلمنامه کار بسیار ظریفی در سینما محسوب می شود.
توحیدی با انتقاد از اینکه معمولاً حقوق فرهنگی فیلمنامه نویسان رعایت نمی شود، می گوید: هنوز این مسئله در سینمای ما جا نیفتاده که فیلمنامه اصلی ترین قسمت یک فیلم است که پایه یک فیلم روی آن نهاده می شود.
نبود این شناخت باعث می شود به شرایطی برسیم که در آن به لحاظ فرهنگی و مادی حقوق فیلمنامه نویسان رعایت نمی شود. او ادامه می دهد: به دلیل نبود شناخت دقیق از جایگاه فیلمنامه است که به لحاظ مادی هم سرمایه گذاری درستی در این زمینه صورت نمی گیرد. این فیلمنامه نویس برخی از تغییراتی را که به فیلمنامه ها از سوی کارگردانان به وجود می آید، ناشی از این نوع نگاه می داند و می گوید: از آنجا که جایگاه فیلمنامه هنوز به درستی در سینمای ما درک نشده است، کارگردانان گاهی اوقات بدون آنکه فیلمنامه نیازمند تغییر باشد، در نوشته دست می برند. اینها نشان می دهد که هنوز اهمیت کار فیلمنامه نویسان از سوی بسیاری از دست اندرکاران سینما درک نشده است.
مینو فرشچی: بلاتکلیفی قانونی فیلمنامه نویس
مینو فرشچی فیلمنامه های آثاری چون شوکران و کاغذ بی خط را نوشته است. با آنکه فرشچی فیلمنامه کاغذ بی خط را پیش از شوکران نوشته بود، اما شوکران زودتر از کاغذ بی خط ساخته شد.
این فیلمنامه نویس در مورد وجود امنیت شغلی برای فیلمنامه نویسان، می گوید: تغییراتی که توسط کارگردان در فیلمنامه به وجود می آید، در پی توافقی است که بین نویسنده و کارگردان شکل می گیرد. اما گاهی اوقات بدون توافق هم تغییراتی در فیلمنامه ها به وجود می آید.
او ادامه می دهد: اینکه کارگردان امکان اعمال نظر در فیلمنامه را دارد یا نه معمولاً در قرارداد ذکر می شود، اما بعضی وقت ها شرایط متفاوتی وجود دارد.
فرشچی با اشاره به اینکه اعمال برخی تغییرات بر فیلمنامه هنگام تبدیل آن به فیلم اتفاقی غیرقابل کنترل است، می گوید: فیلمنامه، فیلم به صورت نوشته است. وقتی که قرار است این نوشته به فیلم و تصویر تبدیل شود گاهی اوقات نیازمند اعمال تغییراتی است. بعضی از کارگردانان ترجیح می دهند این تغییرات هم توسط فیلمنامه نویس به وجود آید و بعضی خودشان این تغییرات را به نوشته اعمال می کنند. او ادامه می دهد: تعامل میان فیلمنامه نویس و کارگردان اهمیت بسیار زیادی دارد زمانی که توافق میان این دو فرد وجود داشته باشد، مشکلات بسیار کمتری در جریان کار رخ می دهد.
برخی از فیلمنامه نویسان ترجیح می دهند هنگام تبدیل شدن نوشته شان به تصویر، سر صحنه فیلمبرداری حضور داشته باشند. فرشچی در مورد وجود این خواسته در میان فیلمنامه نویسان، می گوید: مطمئناً برای فیلمنامه نویسان بسیار جذاب است که به تصویر کشیده شدن نوشته شان را مشاهده کنند.
فیلمنامه نویس دوست دارد دیالوگ هایی را که نوشته هنگامی که از زبان بازیگران بیان می شود، ببیند. او ادامه می دهد: این مسئله تنها در حد میل و رغبت درونی خود فیلمنامه نویس است و هیچ قانونی وجود ندارد که به فیلمنامه نویس اجازه دهد زمان فیلمبرداری حضور داشته و بر چگونگی تبدیل شدن نوشته اش به فیلم نظارت کند.
فرشچی با اشاره به اینکه فیلمنامه نویس کار خود را قبل از شروع فیلمبرداری به پایان می رساند، می گوید: از آنجا که فیلمنامه نویسان کارشان را قبل از شروع فیلمبرداری به پایان می رسانند، در طول فیلمبرداری وظیفه نظارت بر نحوه اجرای نوشته شان را ندارند؛ اما به نظر می رسد ارتباط نزدیک فیلمنامه نویس با کار بتواند تأثیر مثبتی بر آنچه که ساخته می شود، بگذارد.
مینو فرشچی در مورد وضعیت تعیین دستمزد فیلمنامه نویسان، می گوید: در کشورهایی که سینمای قابل بحثی دارند، معمولاً تناسب میان دستمزد فیلمنامه نویس و بودجه ای که صرف ساخت فیلم می شود، مشخص است. اما در کشور ما بسیار کم اتفاق می افتد که در چنین شرایطی دستمزدها پرداخت شود. او ادامه می دهد: اغلب فیلمنامه نویسان دستمزد قابل توجهی دریافت نمی کنند، این در حالی است که آنچه توسط فیلمنامه نویس نوشته می شود، پایه و اساس کار را شکل می دهد.
مهران کاشانی: فیلمنامه نویسان دور از امنیت شغلی
مهران کاشانی حدود پنج سال است که به صورت حرفه ای فیلمنامه می نویسد. او بیشتر گرایش به سمت نگارش فیلمنامه هایی دارد که فضاهای متفاوتی در آنها به چشم می خورد. او در نگارش فیلمنامه اینجا چراغی روشن است با میرکریمی همکاری داشته است. کاشانی در جشنواره بیست و چهارم فیلم فجر با دم صبح به کارگردانی حمید رحمانیان حضور داشت.
کاشانی فضای فعالیت فیلمنامه نویسان را به دور از امنیت شغلی می داند و در این زمینه می گوید: معمولاً فیلمنامه نویسان به دور از امنیت شغلی به فعالیت می پردازند. وقتی آنچه که روی کاغذ توسط فیلمنامه نویس می آید تناسبی با فیلمی که روی پرده می رود ندارد، به این نتیجه می رسیم که فیلمنامه نویسان به دور از امنیت شغلی فعالیت می کنند. او با اشاره به اینکه هیچ ابعاد حقوقی مشخصی برای فیلمنامه نویسان وجود ندارد می گوید: مسئله فیلمنامه نویسان این است که در هیچ جایی حقوق آنها به صورت نوشته شده در نیامده و تنها توافق ها است که حد و حدود افراد را تعیین می کند.
این فیلمنامه نویس از وضعیت حقوق مادی فیلمنامه نویسان ابراز نارضایتی می کند و می گوید: حقوق مادی فیلمنامه نویسان با سایر اعضای گروه تولید فیلم قابل مقایسه نیست. فیلمنامه نویس پایه یک فیلم را شکل می دهد اما کمتر کسی به جایگاه این افراد در تولید یک اثر توجه می کند.
مهران کاشانی خواستار تدوین حقوق مادی و معنوی فیلمنامه نویس در قالب قانونی مدون است که بتوان با اتکا به آن از ضایع شدن حقوق این گروه جلوگیری کرد.
لزوم حمایت از فیلمنامه نویس
بهبود شرایط فیلمنامه نویسی در سینمای ایران، نیازمند به رسمیت شناخته شدن این حرفه از سوی بخش خصوصی و مدیریت دولتی است. در سال های اخیر دولت اقداماتی را در خصوص فیلمنامه انجام داده که تا حدی شرایط را نسبت به گذشته بهبود بخشیده است، مثل حرکت بنیاد سینمایی فارابی در خصوص گسترش اقتباس های ادبی و سفارش نگارش فیلمنامه به تعدادی از فیلمنامه نویسان. این حرکت ها در حالی می تواند امیدبخش باشد که واقعاً چهره های شاخص و مستعد این حرفه دعوت به کار شوند.
آن سوی دیگر ماجرای بخش خصوصی است که نمی توان امیدوار بود بتواند به سرعت و سهولت ذهنیتش را نسبت به فیلمنامه و فیلمنامه نویس تغییردهد. البته می شود اینقدر هم بدبین نبود و افق های آتی فیلمنامه نویسی را روشن دید؛ به شرطی که زمینه های تحول در دیدگاه تهیه کنندگان و کارگردانان مشاهده شود.
