بهره‌گیری از سیلان پرخروش اطلاعات در سطح جهانی، تولید اطلاعات و تقویت این جریان پرخروش در جهت افزودن بر دانش جهانی و ایجاد تفاهم و همدلی بین فرهنگ‌ها، بالنده کردن فرهنگ ملی ـ اسلامی از طریق گزینش برتر و بهتر از اطلاعات تولید شده در سطح جهانی، خودی‌سازی این اطلاعات از طریق دانش ترجمه، بزرگداشت فرهنگ ملی از طریق بزرگداشت صاحبان فرهنگ و فرهنگ‌سازان، سرانجام ایجاد محیط‌های پژوهشی و انتقادی با هدف تولید فکر از جمله هدف‌های اصلی در شکل‌گیری شهرکتاب بوده است.
از اوایل سال ۱۳۷۴ مطالعات و بررسی‌های لازم برای تدوین اهداف و ساختار تشکیلاتی شروع و از نیمه دوم این سال عملیات اجرایی برای ایجاد ستاد مرکزی آغاز شد.
موسسه‌ی شهرکتاب فعالیت خود را عملاً در اسفند ماه همان سال با افتتاح نمایشگاه و فروشگاه تخصصی با حضور جناب آقای دکتر حبیبی معاون اول رئیس جمهور وقت و استادان و شخصیت‌های فرهنگی آغاز کرد و در بیست و چهارم اردیبهشت ماه سال هفتاد و پنج به ثبت رسید.
در نخستین نمایشگاه، شهرکتاب با عرضه‌ی ۶۰۰۰ عنوان کتاب داخلی و خارجی با استقبال بسیار گروه‌های مختلف مردم روبه‌رو شد که خود خبر از نیاز شدید می‌داد و درک نیاز مذکور و شیوه پاسخگویی شهرکتاب به آن بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های خبری داشت.
موسسه‌ی شهرکتاب در آغاز، فعالیت خویش را بر چند محور عمده متمرکز کرد: «فعالیتهای قرآنی در مناطق مختلف کشور، ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای برای عرضه کتاب و دیگر محصولات فرهنگی و آموزشی»، «برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی کتاب»، برگزاری «کارگاه‌ها، سخنرانی‌ها و گردهمایی‌های فرهنگی و علمی» و «ترجمه و انتشار کتب ارزنده در زمینه‌ی فلسفه، ادبیات و علوم انسانی».
شهرکتاب موسسه‌ی عام المنفعه و غیر انتفاعی است که زیر نظر هیات امناء اداره می‌شود. هیات امنا با انتخاب هیات مدیره و مدیر عامل اهداف مندرج در اساسنامه را تحقق می‌بخشد. گفتنی است که هیچ یک از اعضای هیات امنا و هیات مدیره از موسسه حقوق دریافت نمی‌کنند و درآمد شهرکتاب صرف توسعه فعالیتهای گوناگون مجموعه می‌شود.
امروزه موسسه‌ی شهرکتاب به عنوان موسسه‌ی مادر از طریق تاسیس شرکت‌های مستقل و ایجاد تشکیلات وابسته، اهداف خود را پیگیری می‌کند.
ـ مرکز فرهنگی شهر کتاب
ـ شبکه‌ی فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهرکتاب
ـ شرکت نشر کتاب هرمس
ـ شرکت نشر موسیقی هرمس
ـ نمایشگاه و فروشگاه بین‌المللی محصولات قرآنی
ـ دفتر پژوهش‌های زبان و ادب فارسی
ـ واحد برگزاری نمایشگاه‌ها
ـ دبیرخانه جایزه داستان کوتاه
شهرکتاب از نخستین روزهای تاسیس، بزرگداشت فرزانگان و برگزاری سخنرانی پیش‌کسوتان امر تحقیق، تالیف و ترجمه را در دستور کار خود قرار داد و برگزاری کارگاه‌های آموزشی، جلسات نقد و بررسی کتاب، سمینارهای علمی و فرهنگی از دیگر فعالیتهای دائمی و موفق شهرکتاب است.
هدف از این همایش‌ها رواج آداب و ادب نقد و نقد پذیری و تولید فکر و آشناسازی علاقه‌مندان کتاب و فرهنگ دوستان با نویسندگان و مترجمان کشور و تجلیل از آنها و همچنین فراهم آوردن امکان گفتگو و تبادل نظر بین دوستداران اندیشه و صاحبان اندیشه است.
• نشر کتاب هرمس
شهرکتاب با تأسیس و راه‌اندازی انتشارات هرمس و سپس تبدیل این واحد انتشاراتی در سال ۱۳۸۷ به شرکت مستقلی با نام شرکت نشر کتاب هرمس توانسته است به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر دنیای ترجمه و تألیف و فعالیتهای کتابخانه‌ها، تأثیر بگذارد. جمع بسیاری از استادان و مؤلفان و مترجمان بزرگ کشور آثار خود را برای انتشار به هرمس سپرده‌اند و نشر کتاب هرمس تا سال ۱۳۸۸، ۴۳۳ کتاب چاپ و منتشر کرده است و ۷جایزه‌ی کتاب سال را از آن خود کرده است.
• دبیرخانه‌ی جایزه‌ی داستان کوتاه
مراسم جایزه‌ی سالانه داستان کوتاه که با حضور گسترده جوانان از سراسر میهن اسلامی برگزار می‌شود از نوآوری‌های شهرکتاب است و تاکنون دو دوره آن به یاری خداوند برگزار کرده است.
• نشر موسیقی هرمس
پس از چهار سال مطالعه‌ی دقیق در مقوله‌ی موسیقی، این حقیقت آشکار شد که کشور در قلمرو موسیقی تجربی، تلفیقی، مدرن و کلاسیک کمبودهای بسیاری دارد. شهرکتاب با درک این موضوع و در جهت مشارکت در پیشرفت موسیقی کشور و با انگیزه‌ی بیان جدیدی از موسیقی ایرانی، نشر موسیقی هرمس را در سال ۱۳۷۹ بنیان نهاد.
نشر موسیقی هرمس هم‌اکنون به‌صورت یک شرکت مستقل سر منشاء خدمات ارزنده‌ای به هنر و فرهنگ ایران و جامعه بین‌الملل است.
• تاسیس مجموعه بین المللی محصولات قرآنی شهر کتاب
راه‌اندازی بزرگ‌ترین نمایشگاه و فروشگاه محصولات قرآنی در مساحت ۶۵۰ متر مربع از دیگر فعالیتهای شهرکتاب بود. در این مجموعه بالغ بر ۵۰۰ نوع کالا از ۲۲ کشور مختلف اسلامی و نیز تولیدات مسلمانان مقیم کشورهای اروپایی، آسیایی و غیره عرضه شد که طبق ارزیابی مراجعان، اعم از ایرانی و غیر ایرانی، مسلمان و غیر مسلمان و حتی دیپلمات‌های بازدیدکننده، این مجموعه در ایران و دنیای اسلام بی‌نظیر بود.
• واحد برگزاری نمایشگاه‌ها
هدف موسسه‌ی شهرکتاب از برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی کتاب ایجاد و تقویت جریان فرهنگی، ایجاد انگیزه و حرکت در مخاطبان خاص این گونه کتب و ارائه‌ی تسهیلات برای محققان، مترجمان و ناشران و دست‌یابی آسان دوستداران کتاب به کتاب‌های مورد علاقه‌ی آنان است.
با تحقق این امر محیط و مجال مناسبی نیز برای آشنایی دست‌اندرکاران تولید کتاب با یکدیگر از یک سو و تازه‌ترین بازار نشر داخل و خارج از کشور از سوی دیگر فراهم می‌آید.
نمایشگاه‌های تخصصی کتاب امکان مقایسه‌ی کیفی و کمی در داخل و خارج را برای دست‌اندرکاران کتاب و همچنین معرفی آثار خوب خارجی را برای ترجمه و انتشار در داخل فراهم می‌آورد.
یکی دیگر از اهداف اصلی شهرکتاب در برگزاری این نمایشگاه‌ها، دسترسی متخصصان هر یک از رشته‌های علمی، فرهنگی، هنری و ادبی به خصوص دانشجویان به آخرین انتشارات خارجی در زمینه‌های مختلف و با حداقل قیمت ممکن است. شهرکتاب این نمایشگاه‌ها را در مرحله‌ی اول در تهران و در مراحل بعدی و با همکاری مراکز و نهادهای فرهنگی در استان‌های مختلف کشور برگزار کرده است.
مخاطبان نمایشگاه‌های کتاب را پدیدآورندگان (محققان، مولفان، مترجمان و ناشران)، استادان، مدرسان و دانشجویان، دبیران دبیرستان‌ها، کتابداران کتابخانه‌های تخصصی و عمومی، مراکز پزشکی و مراکز پخش و کتاب فروشان و علاقه‌مندان به کتاب تشکیل می‌دهند.
برگزاری بیش از ۳۰۰ نمایشگاه کتاب تخصصی و عمومی در شهرهای مختلف ایران و نیز در حاشیه‌ی کنفرانس‌های بین‌المللی و سمینارهای علمی به مناسبت‌های مختلف و برگزاری نمایشگاه آثار شهرکتاب در کشورهای مغرب و امارات از دیگر فعالیتهای شهرکتاب است. گفتنی است که شهرکتاب تجهیز کتابخانه‌های عمومی از جمله کتابخانه‌های مناطق مختلف شهرداری را از وظایف خود می‌داند و هر ساله ۴ نمایشگاه کتاب خارجی در تهران برگزار می‌کند.
• دفتر پژوهش‌های زبان و ادب فارسی
دفتر پژوهش‌ها با هدف تامین امکانات و سیاستگذاری تحقیق درباره زبان و ادب فارسی تاسیس شد و در اختیار استاد علی رواقی قرار گرفت؛ تهیه‌ی فرهنگ‌ها، فرهنگ‌واره‌ها، واژه‌نامه‌ها از جمله اهداف دفتر است.
از مهم‌ترین آثار دفتر پژوهش‌های زبان فارسی شهرکتاب آغاز تدوین طرح فرهنگ بزرگ تاریخی زبان فارسی است. فرهنگ مذکور حاصل کار و زحمات سال‌های متمادی و شبانه‌روزی استاد علی رواقی و گروهی از کارشناسان و پژوهشگران متعدد است که توانسته‌اند ۲۳ میلیون واژه‌ی زبان فارسی را از منابع اولیه تا زمان امروز برگ‌نویسی (گنج‌واژه) کنند.
این ۲۳ میلیون گنج‌واژه ظرفیت آن را دارد که بزرگ‌ترین فرهنگ زبان فارسی (جامع و تاریخی) را با ۵/۲ میلیون مدخل و زیر مدخل آماده کند. از امتیازات منحصر به فرد این فرهنگ، گنجاندن واژگان تاجیکی و افغانی در آن است.
• شرکت شهرکتاب
موسسه‌ی شهرکتاب با تاسیس شرکت شهر کتاب از آبان ۷۵ امکان دسترسی ایرانیان به آخرین کتاب‌های ناشران معتبر دنیا را فراهم ساخته‌است. زیرا تا پیش از این ، دسترسی علاقه‌مندان به کتاب‌های خارجی فراز و نشیب داشت و در حقیقت نمایشگاه بین‌المللی کتاب، که هر ساله در اواسط بهار برگزار می‌شود، تنها راه ارتباط ایرانی‌ها با کتاب‌های خارجی بود .
شهرکتاب با واردات کتاب‌های خارجی ، به‌ویژه کتب انگلیسی، آلمانی و فرانسوی، توانسته است آخرین کتاب‌های ناشران معتبر دنیا را در طول سال و به صورت مستمر عرضه کند و با برگزاری نمایشگاه‌های مداوم کتاب، برای دانشگاه‌ها ، مراکز پژوهشی و کتابخانه‌ها، کتاب‌های جدید را به افراد علاقه‌مند و مترجمان و مؤلفان به طور بی‌وقفه معرفی و در دسترس ایشان قرار دهد. از دیگر فعالیتهای شرکت، شناسایی و واردات دیگر محصولات فرهنگی از قبیل لوازم کمک آموزشی، لوازم تحریر، لوح فشرده موسیقی و نظایر آن است. در حال حاضر شهرکتاب نمایندگی انحصاری بیش از ۱۲۵ ناشر و تولید کنندگان محصولات فرهنگی را دارد. کتاب‌های غیر فارسی شرکت شهرکتاب ویژه‌ی کودکان و نوجوانان مجموعه‌ی متنوع و جامعی است که سنین مختلف کودکی و نوجوانی را پوشش می‌دهد.
شهرکتاب مرکزی
• شبکه‌ی فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهر کتاب
شبکه‌ی فروشگاه‌های زنجیره‌ای شهرکتاب، نخستین و تنها مجموعه فروشگاهی است که با مساعدت شهرداری تهران شرایط مناسب جهت عرضه و فروش کتاب و کالاهای فرهنگی را در ایران ایجاد کرده است.
در فروشگاه‌های شهر کتاب انواع کتاب‌های منتشر شده ناشران داخلی، نوشت‌افزار، نوار و لوح فشرده موسیقی، لوح فشرده سرگرمی و علمی و کالاهای فرهنگی و لوازم کمک آموزشی و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور، کارت پستال، پوستر و سایر تولیدات فرهنگی عرضه می‌شود.
فروشگاه استاندارد از نظر شهر کتاب فضای مطمئن، آرام و مفرحی است که کلیه نیازهای فرهنگی یک خانواده متشکل از پدر بزرگ، مادر بزرگ، پدر و مادر، فرزندان دانشجو و دبیرستانی و دبستانی و خردسال ایشان را بطور هم‌زمان تأمین می‌نماید. مؤسسه شهر کتاب افتخار آن را دارد که علی رغم همه مشکلات توانسته است بیش از ده فروشگاه استاندارد در تهران راه‌اندازی کند.
مدیران فروشگاه‌های شهرکتاب با مردم خوب ایران پیمان بسته‌اند که به استانداردهای شکلی و محتوایی موسسه‌ی شهر کتاب پایبند باشند و برای اعتلای کمی و کیفی آن بکوشند. گفتنی است علی رغم استقلال هر فروشگاه، مدیریت عالی موسسه بر اساس نیاز بازار و مخاطبین کتاب، نسبت به بهبود بهروری سیستم مدیریتی فروشگاه‌ها، اقدام می‌کند. خانواده‌ی گسترده شهرکتاب تاکنون موفق شده است ۴۵ فروشگاه در تهران و ۱۵ فروشگاه در دیگر شهرهای ایران تاسیس کند.
• چشم‌انداز آینده
مدیریت شهر کتاب در تعریف تشکیلات و طراحی و توسعه فعالیتهای خود به تفکر سیستمی معتقد است و معتقد است که مجموعه‌ی شهرکتاب ـ شبکه‌ی فروشگاه‌های زنجیره‌ای، شرکت نشر کتاب هرمس، شرکت نشر موسیقی، شرکت صادارات و واردات شهرکتاب و نیز نقد کتاب و برگزاری کارگاه‌ها و کلاس‌ها و درس‌گفتارها و فعالیتهای فرهنگی ـ سیستمی باز است. بر این اساس مشتریان و استفاده‌کنندگان از کلیه محصولات و فعالیتهای شهرکتاب ـ از هر سن و طبقه‌ای باشند ـ مانند سهامداران یک مؤسسه «ذی‌نفع» هستند؛ بنابراین مدیران باید به هرگونه نیاز و نظر و انتقاد و ایده‌ی «افراد ذی‌نفع» به مثابه‌ی یک ضرورت تشکیلاتی توجه کنند.
اعضای خانواده‌ی شهر کتاب افتخار می‌کنند که خداوند توفیق خدمتگزاری در قلمرو اقتصاد اندیشه و فکر را به ایشان عطا کرده است. لذا تمام هم و غم خود را مصروف آن کرده‌اند که بازار کتاب و محصولات فرهنگی به بازاری با ثبات، پویا و تابع شرایط طبیعی عرضه و تقاضا تبدیل شود.
معادلات اقتصادی در دنیای امروز به سبب تحولات تکنولوژیک و گسترش ارتباطات و انفجار اطلاعات دیگر در محدوده‌ی مرزهای جغرافیایی کشورها و حتی قاره‌ها تعریف نمی‌شود. روابط درونی سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی پیچیده شده‌اند. لذا بنگاه‌ها و شرکت‌های بزرگ ناگزیر شده‌اند که تنها سه بخش از مجموعه فعالیتهای خود را در اختیار خود بگیرند و مابقی را به بنگاه‌های بیرون از تشکیلات خود واگذار کنند. این سه بخش عبارت‌اند از: برنامه‌ریزی استراتژیک، تحقیق و توسعه، و بازاریابی.
اخیرا رویکرد مذکور به سبب تجربه موفقیت‌آمیز در شرکت‌های بزرگ، مورد توجه دولت‌ها قرار گرفته است.
موسسه‌ی عام‌المنفعه و غیرانتفاعی شهرکتاب به عنوان موسسه‌ی مادر، با توجه به تجربه موفق مذکور و تصویری که از آینده می‌بیند سعی کرده است طی سه سال اخیر بخشی از فعالیتهای خود را در قالب شرکت‌های مستقل تعریف کند و به متخصصان ذی‌ربط بسپارد. بخش دیگر از فعالیتهای موسسه، گسترش شبکه‌ی فروشگاه‌های زنجیره‌ای در تهران و شهرستان‌هاست که در قالب قرارداد فرنچایز و دعوت از متخصصان علاقه‌مند در خارج از تشکیلات مؤسسه شهر کتاب با سرعت بیشتری ادامه یافته است. بر اثر اتخاذ چنین سیاستی، امروز تشکیلات اداری مؤسسه شهر کتاب بسیار کوچک و کارآمد شده و به برکت همکاری مدیران و کارکنان لایق و متخصص توانسته است تمام توان و خلاقیت خود را در سه حوزه برنامه‌ریزی استراتژیک، تحقیق و توسعه و بازاریابی متمرکز نماید.
چشم‌انداز آینده شهرکتاب به طور خلاصه از این قرار است:
۱. برنامه‌ریزی استراتژیک
تلاش برای افزایش تقاضا برای خرید کتاب و محصولات فرهنگی، بازارسازی و تعریف و تبدیل کتاب به عنوان کالای ضروری برای بهبود زندگی فردی و جمعی شهروندان از طریق گسترش برنامه‌های نقد کتاب، درس‌گفتارها، کارگاه‌ها، کلاس‌ها، مسابقات فکری و ادبی و هنری و نظایر آن.
۲. تحقیق و توسعه
دعوت بیشتر و متنوع‌تر از کارشناسان برای شناخت دقیق‌تر نیازها به تناسب سن و شغل و اقلیم جغرافیایی و تدوین راه‌کارهای متناسب برای آن‌که مردم جامعه مطالعه و کتابخوانی را در شمار نیازهای اولیه خود بشناسند.
۳. بازاریابی
گسترش شبکه فروشگاه‌های زنجیره‌ای عمومی و تخصصی و آکادمیک در سراسر ایران با مشارکت افراد حقیقی و حقوقی.
