برابر چشمان ما بسیاری از ابداعات بشری به تاریخ پیوستند و پدیده‌های نو جای آنها را گرفتند. این خواب و خیال نیست که در یک سال، یک چهارم مردم کشوری کتاب مجازی خوانده باشند و مطمئن باشید بیدار هستید وقتی می‌شنوید بزرگ‌ترین روزنامه‌ها و مجلات دنیا در حال تبدیل‌شدن به نسخه‌های الکترونیک هستند. همه اینها در کمتر از یک دهه پیش چشمان ما اتفاق افتاده است. با این وصف عجیب نیست که چاپ دیجیتال، امروز رقیبی قدر قدرت برای چاپ افست در چاپ کتاب شده باشد؛ شیوه‌ای که امکان چاپ در برابر تقاضا را ممکن ساخته و قادر است یک عنوان کتاب را در شمارگانی کمتر از 500یا 1000نسخه در یک اتاق نه چندان بزرگ منتشر کند. با وجود چنین پدیده‌ای تا چه اندازه در شرایط فعلی صنعت چاپ و نشر ایران می‌تواند منشأ تحول باشد؟ آیا سیستم‌های نوین چاپ دیجیتال می‌توانند در آینده نزدیک سراسر بازار را از آن خود کنند یا اینکه تا تصاحب کامل بازار نشر راهی طولانی در پیش دارد؟ آیا هم‌اکنون که به‌واسطه رخدادهای اقتصادی و اقبال کم مخاطبان به مطالعه، شمارگان کتاب‌ها روزبه‌روز کمتر می‌شود، استفاده از چاپ دیجیتال همراه با صرفه اقتصادی خواهد بود؟
تنها برای بخشی از صنعت نشر
نادر قدیانی، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران معتقد است:«صنعت نشر کشور بیش از 10سال است که از چاپ دیجیتال استفاده می‌کند بنابراین استفاده از تکنولوژی دیجیتال اتفاق تازه‌ای در صنعت نشر نیست.» وی در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه در حال حاضر صنعت نشر کشور با مشکلاتی دست به گریبان است که شاید چاپ دیجیتال بتواند بخشی از آن را مرتفع کند و به همین دلیل باید نسبت به استفاده از تکنولوژیهای جدید فرهنگسازی شود، می‌افزاید:«البته معتقدم ما کتاب‌های با تیراژ 500 و هزار نسخه در کشور نداریم یا اگر داریم تعداد آن بسیار کم است. در برخی از موارد شاهد هستیم که تعدادی از عناوین کتاب‌های دانشگاهی به‌دلیل مخاطب مشخص آن، در این تیراژ‌های محدود منتشر می‌شوند و نباید این موضوع را به کل صنعت نشر تعمیم داد.»
رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران تصریح می‌کند: «بنابراین اگر ناشران دانشگاهی برای انتشار کتاب‌های با تیراژ محدود خود از دستگاه‌های چاپ دیجیتال استفاده کنند نه‌تنها مشکلی ندارد بلکه کار بسیار پسندیده‌ای است اما معتقدم شرایط صنعت نشر کشور ما به‌ترتیبی است که هنوز استفاده از شیوه‌های سنتی چاپ به‌دلیل وجود تیراژ‌های بالا اقبال بیشتری دارد.»
قدیانی با بیان اینکه برخی شرکت‌های تجاری با توجه به مشکلات اقتصادی و تحریم‌های موجود توانسته‌اند نسبت به ورود تکنولوژیهای جدید ازجمله دستگاه‌های چاپ دیجیتال برای انتشار کتاب در تیراژ محدود اقدام کنند، می‌گوید: «با توجه به شرایط تحریم و وضعیت خاص اقتصادی این اتفاق پسندیده‌ای است که می‌تواند به کمک صنعت نشر ما بیاید اما در همین حال گمان می‌کنم این تنها یک راهکار است که بیشتر به‌کار ادارات و سازمان‌های دولتی و ناشران خاص می‌آید؛ بنابراین نمی‌توانیم به‌طور کامل بگوییم سیستم‌های جدید چاپ دیجیتال جایگزین تمام و کمالی برای شیوه‌های سنتی چاپ کتاب هستند.»
نمی‌توان در برابر تکنولوژی ایستاد
برخی کارشناسان معتقدند که حرکت به سمت تکنولوژیهای نوین در صنعت چاپ و نشر ناگزیر است اما به هر حال استفاده از آنها باید منطبق با شرایط اقتصادی و نگاه به وضعیت بنگاه‌های کوچک و بزرگ باشد. جلال‌ذکایی، کارشناس چاپ و نشر و مدیرکل اسبق دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «هنوز به‌طور صد درصد نمی‌توانیم سیستم‌های جدید چاپ دیجیتال را جایگزین چاپ افست برای نشر کتاب بدانیم اما از سوی دیگر هم نمی‌توان به‌طور کلی فایده این نوع دستگاه‌ها را برای صنعت نشر نادیده گرفت.»
وی با بیان اینکه در حال حاضر دستگاه‌های دیجیتال ویژه چاپ و صحافی کتاب در دنیا جای خود را باز کرده‌اند، می‌افزاید: «کشورهای در حال توسعه همواره برای استفاده از تکنولوژیهای جدید مقاومت‌هایی داشته‌اند، ما همیشه دعواهای میان آنالوگ و دیجیتال را در حوزه‌های مختلف دیده‌ایم که از آن جمله می‌توان به حوزه‌های گرافیک، صدا و عکاسی اشاره کرد اما واقعیت این است که روش‌های دیجیتال جایگاه خود را دارند و روش‌های سنتی هم هنوز کارایی خود را به‌طور کامل از دست نداده‌اند.»
ذکایی می‌گوید: «دورنمایی که دنیا نشان می‌دهد این است که شیوه‌های سنتی چاپ در آینده‌ای نه‌چندان دور دیگر پاسخگوی تمام نیازهای صنعت نشر نیست. فرض‌کنیم کل سیستم چاپ دیجیتال را برای نشر کنار بگذاریم، آیا می‌توانیم در برابر پدیده‌ای مثل ebook هم مقاومت کنیم؟ هر چند باید به این هم توجه کنیم که ebook تمام نیازهای بازار را نمی‌تواند برطرف کند و یک‌سری از افراد به‌طور کلی مخاطب ebook نیستند.» مدیرکل اسبق دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصریح می‌کند: «این روزها بیشتر از محاسن روش‌های چاپ دیجیتال گفته و نوشته می‌شود اما باید قبول کنیم که استفاده از چاپ دیجیتال در صنعت نشر با وجود تمام نقاط مثبت، ایرادهایی هم دارد؛ ازجمله آنها قیمت تمام‌شده هر واحد در تیراژ بالاست.» وی در پاسخ به این پرسش که آیا چاپ دیجیتال کتاب در تیراژ کم، صنعت نشر را به میزان پایین شمارگان کتاب عادت نداده و از این مسیر باعث نمی‌شود کتاب و کتابخوانی همواره با شمارگان پایین کتاب همراه باشد، می‌گوید: «در هر حوزه تولیدی و صنعتی این مخاطب و مشتری است که میزان اقبال مصرف را مشخص می‌کند. متعاقب آن باید متخصصان و کارشناسان روش‌های مناسب اتخاذ کنند. چنانچه رمانی با اقبال عمومی مواجهه شود بدون شک نمی‌توان با مکانیسم موجود آن رمان را به روش چاپ دیجیتال تولید کرد و باید به سراغ همان شیوه چاپ افست رفت.»
نگاه منطقی به پدیده‌های نو و قدیمی
ناصر میرزایی، مدیر انتشارات مؤسسه خانه کتاب ایران نیز معتقد است: «به‌نظر می‌رسد در آینده‌ای نه‌چندان دور باید خود را آماده کنیم تا از سیستم‌های دیجیتال چاپ برای نشر کتاب استفاده بیشتری داشته باشیم، چون با توجه به شرایط موجود صنعت نشر در جهان هزینه چاپ افست بسیار بالاست و در تیراژ پایین و مورد نظر مشتری نمی‌تواند پاسخگوی تمام نیازها باشد.» وی در گفت‌وگو با همشهری می‌افزاید:«سه عامل افزایش عناوین کتاب، اقبال کم عمومی به مطالعه و رفع نیاز از طریق رسانه‌های الکترونیک، امروزه در پایین آمدن شمارگان کتاب در تمام دنیا مؤثر است. در این شرایط اگر بخواهیم صنعت چاپ را زنده نگه داریم باید به سمت فناوری‌های نو رفته و با استفاده از آنها انتشار کتاب را به میزان تقاضای مصرف‌کننده برسانیم.»
میرزایی با بیان اینکه امروزه کشورهای پیشرفته با وجود برخورداری از سرانه مطلوب مطالعه از چاپ دیجیتال برای تولید کتاب استفاده می‌کنند، می‌گوید: «به هر حال نمی‌توان عملکرد کشورهای پیشرو در صنعت چاپ را نادیده گرفت، آنها در حال حاضر از چاپ دیجیتال در صنعت نشر استفاده می‌کنند و برای این کار خود دلایل موجهی هم دارند، ازجمله آنکه نشر دیجیتال این امکان را می‌دهد که هزینه انبارداری از کل هزینه تمام‌شده کتاب حذف شود چون با انتشار کتاب در تیراژ محدود، کتاب به تعداد خواست بازار چاپ و تولید شده و دیگر نیاز نیست عناوین پرشمار در زمان طولانی در انبار باقی بمانند.»
این کارشناس حوزه چاپ و نشر استهلاک بالای دستگاه‌های چاپ دیجیتال را یکی از نقاط منفی آنها در صنعت نشر می‌داند و می‌گوید: «در شرایط کنونی استفاده از دستگاه‌های چاپ دیجیتال برای چاپ کتاب نمی‌توانند روی هر کاغذی چاپ کنند و همین باعث می‌شود که قیمت کاغذ مرغوب روی قیمت تمام‌شده کتاب تأثیر بگذارد. از سوی دیگر لوازم مصرفی این نوع دستگاه‌ها نیازمند تعویض زودهنگام است و قطعات آن باید در مدت زمان کوتاهی تعویض شود. این موارد جزو مواردی است که بدون شک در آینده نزدیک از سوی کمپانی‌های بزرگ ساخت دستگاه‌های چاپ دیجیتال برطرف می‌شود اما به هر صورت در حال حاضر باعث می‌شود چاپ دیجیتال به‌عنوان جایگزین تمام و کمال چاپ افست در صنعت نشر مطرح نباشد.»
