سیمای خودکشی و تکانه‌هایی که باید جدی گرفت

بر اساس مطالعات انجام شده، که ایسنا آن را منتشر کرده است،  سالانه یک میلیون نفر در جهان به دلیل خودکشی، جان خود را از دست می‌دهند و حداقل 10 تا 20 برابر این رقم، اقدام به خودکشی می‌کنند.

مطالعات همچنین نشان داده است سالانه در جهان حدود 100 میلیون نفر با یک مورد رفتار مرتبط با خودکشی (Suicidal behavior) مواجه می‌شوند و هر رفتار مرتبط با خودکشی بین 5 تا 6 نفر را درگیر این اقدام می‌کند. همچنین پیش‌بینی می‌شود که در سال 2020 میلادی، خودکشی، دهمین علت شایع مرگ در جهان باشد.

مسمومیت عمدی، شایع‌ترین روش خودکشی

در این میان مسمومیت توسط خود فرد (Self poisoning) یکی از شایع‌ترین روش‌های آسیب به خود (Self harm) و خودکشی (Suicide) یکی از عمده‌ترین دلایل ارجاع و بستری بیماران به ویژه جوانان در بخش‌های اورژانس بیمارستانی است.

نکته مهم دیگر آن است که تکرار این رفتارها امری بسیار رایج بوده و فقدان اطلاعات کافی در خصوص اپیدمیولوژی موضوع، برنامه‌ریزی برای مداخله و ارزیابی تاثیر مداخلات را مشکل می‌کند.

از سویی دیگر شواهد نشان می‌دهند که نحوه اقدام به مسمومیت عمدی با عوامل فرهنگی و بومی هر منطقه و همچنین مواد در دسترس از جمله سموم و داروهای موجود، وابستگی شدید دارد؛ لذا شناسایی عوامل و متغیرهای اپیدمیولوژیک اقدام به مسمومیت توسط خود فرد، نه تنها در حوزه جغرافیایی، بلکه با توجه به مقطع زمانی نیز بسیار دارای اهمیت است.

نگاهی به مشخصات افراد اقدام کننده به خودکشی

یافته‌های یک پژوهش در کشور که 550 فرد اقدام‌کننده به خودکشی با مسمومیت عمدی در بیمارستان‌های تهران، تبریز، اصفهان، شیراز و کرمانشاه را مورد بررسی قرار داده است، نشان داد: 60 درصد افراد اقدام‌کننده به خودکشی مونث و 40 درصد مذکر بودند که میانگین سنی این افراد 25.4 سال و دامنه تغییر آن از 12 تا 86 سال متغیر بوده است.

همچنین بر اساس نتایج به دست آمده از این پژوهش ، 302 نفر (54.8 درصد) از افراد اقدام‌کننده، مجرد، 219 نفر (39.9 درصد) متاهل، 22 نفر (4 درصد) مطلقه، 7 نفر (1.3 درصد) بیوه بوده‌اند.

سایر مشخصات افراد اقدام‌کننده در شاخص‌های مختلف این نتایج را به دست داده است: 305 نفر(55.4 درصد) زیر دیپلم، 132 نفر (24 درصد) دارای دیپلم، 78 نفر (14.2 درصد) دارای تحصیلات دانشگاهی و 35 نفر (6.4 درصد) بی‌سواد بودند.

بیشترین فراوانی اقدام به خودکشی در میان خانه‌دارها

در بین اقدام کنندگان به خودکشی افراد خانه‌دار با 186 نفر (33.6 درصد) بیشترین فراوانی را داشته و پس از آن افراد بیکار با 103 نفر (18.8 درصد)، افراد دارای مشاغل آزاد یا تجاری 101 نفر (18.4 درصد)، دانشجو و دانش‌آموز با 96 نفر (17.5 درصد)، کارمند با 34 نفر (6.2 درصد)، کارگر با 12 نفر (2.2 درصد) در حال انجام خدمت وظیفه با 12 نفر (2.2 درصد)، بازنشسته 5 نفر (0.9 درصد) و از کار افتاده یک نفر (0.2 درصد) قرار دارند.

سابقه اقدام به خودکشی در میان افراد

172 نفر از این افراد (31 درصد) سابقه اقدام به خودکشی داشته‌اند که دامنه آن از یک بار سابقه تا 20 بار متغیر بوده و متوسط فاصله آخرین اقدام پیش از اقدام فعلی، 24.4 ماه با میانه 6 ماه گزارش شده است.

سابقه سوء مصرف مواد در افرادی که اقدام به خودکشی کردند

نتایج تحقیق حاضر نشان داد: 167 نفر (30.4 درصد)، سابقه سوء مصرف مواد روان‌گردان یا الکل داشته (حداقل یک ماده و به مدت بیش از 6 ماه مصرف) یا دارای مصرف فعلی بوده‌اند.

خانه، محل بیشترین اقدام به خودکشی

طبق یافته‌های پژوهش، محل اقدام به خودکشی 466 نفر از افراد مورد بررسی (85 درصد) منزل، 20 نفر (3.5 درصد) محل کار، 38 نفر (7 درصد) فضای باز، 17 نفر (3 درصد) مکان‌های عمومی و 9 نفر (1.5 درصد) نیز در مکان‌های دیگری اقدام به خودکشی کرده‌اند.

افراد اقدام‌کننده به خودکشی چه موادی مصرف کرده‌اند؟

نتایج این تحقیق حاکی از آن است که دارو با 445 مورد (81.4 درصد)، سموم شیمیایی با 59 مورد (10.8 درصد)، مواد روان‌گردان با 28 مورد (5.1 درصد) و سایر مواد شیمیایی با 18 مورد (2.7 درصد) بیشترین و کمترین ماده مورد استفاده افراد برای اقدام به خودکشی بوده است.

نحوه دسترسی اقدام‌کنندگان به مواد مورد مصرف در خودکشی

نتایج به دست آمده درباره نحوه دسترسی 445 نفری که اقدام به خودکشی با مسمومیت دارویی کرده‌اند، حاکیست: 174 نفر (39 درصد) با داروهای موجود از قبل در منزل، 132 نفر (29.7 درصد) با نسخه تجویز شده برای خود فرد، 82 نفر (18.5 درصد) با داروهای تهیه شده بدون نسخه پزشک، 49 نفر (11 درصد) با داروهای نسخه تجویز شده برای دیگران، 8 نفر (1.8 درصد) با استفاده از سایر موارد به روش مسمومیت دارویی اقدام به خودکشی کرده‌اند.

سابقه بیماری‌های مزمن و روانی افراد

این پژوهش سابقه بیماری افراد اقدام‌کننده به خودکشی را هم مورد بررسی قرار داده که نتایج آن نشان داد: 133 مورد افراد (24.4 درصد) حداقل طی یک سال پیش از اقدام به خودکشی، با یک بیماری مزمن، لاعلاج یا ناتوان‌کننده درگیر بوده‌اند. ملاک، تاثیرگذاری بیماری و ایجاد ناتوانی و اختلال در زندگی و کار روزمره بوده است.

بر اساس نتایج حاصله از این پژوهش، فراوانی بیماری‌های جسمی شدید و مستلزم ناتوانی در زنان اقدام‌کننده به خودکشی به طور معنی‌داری بیش از مردان (28 درصد در مقابل 19 درصد) بوده است.

تعداد 203 نفر (37 درصد) از اقدام کنندگان به خودکشی، طی یک سال قبل از خودکشی جهت بررسی یا درمان‌های روانپزشکی به مراکز درمانی مراجعه کرده بودند که 43 نفر (21.2 درصد) به پزشک عمومی و 120 نفر (59.1 درصد) به متخصصین روانپزشک یا روانشناس مراجعه کرده بودند. 37 نفر نیز به بیمارستان‌های تخصصی روانپزشکی مراجعه کرده بودند (که از این میان ‌12 نفر (6 درصد) سابقه بستری در بیمارستان روانی طی یک سال اخیر (یک سال قبل از انجام تحقیق) داشتند و 25 نفر (12.3 درصد) به صورت سرپایی درمان را تحت نظر کلینیک بیمارستان ادامه می‌دادند) 3 مورد(1.5 درصد) نیز تنها به درمانگرانی غیر از موارد ذکر شده مراجعه کرده بودند.

سابقه خودکشی در خانواده

از میان 550 اقدام‌کننده به مسمومیت عمدی، 107 نفر (19.5 درصد) سابقه اقدام به خودکشی در خویشان و نزدیکان خود را ذکر کردند. 53 مورد دارای سابقه خودکشی موفق در اطرافیان بوده‌اند (49 مورد یک خودکشی موفق و 4 مورد دو خودکشی موفق)

این افراد چرا خودکشی کرده‌اند؟

یافته‌های این پژوهش نشان داد: 442 نفر (81.3 درصد) از اقدام‌کنندگان به خودکشی سابقه حداقل یک اتفاق یا یک تجربه با فشار روانی را طی یک سال پیش از این اقدام ذکر کرده‌اند. 331 نفر (74.9 درصد) دارای مشکلات عمده در روابط بین فردی، 174 نفر (39.4 درصد) طی یک سال گذشته با محدودیت‌های عمده مالی مواجه و 79 نفر (17.9 درصد) طی همین مدت، دارای درگیری‌های قضایی و قانونی بوده‌اند و نکته قابل توجه آن که 61 مورد از این 79 نفر مربوط به شهر تهران بوده است که به ویژه مساله طلاق، دعوا یا نزاع‌های دو نفره یا دسته جمعی، مواد روان‌گردان، مشکلات مالی و چک، مسایل اخلاقی و منکرات شایع‌ترین موارد قابل ذکر بوده است.

مسائل شغلی و فقدان فرد مورد علاقه

طبق این پژوهش، 23 مورد (5.2 درصد) از افراد اقدام‌کننده خودکشی در ارتباط با مسایل شغلی مشکل داشته‌اند که به ویژه عدم یافتن کار مناسب یا اخراج از محل کار، عمده مشکل آنها ذکر شده است. 46 نفر (10.4 درصد) از افراد اقدام‌کننده به خودکشی طی یک سال اخیر (یک سال قبل از انجام تحقیق) با فقدان حداقل یک فرد مورد علاقه شدید مواجه بوده‌اند. (از این میان 6 نفر با فقدان همسر (اغلب شوهر) مواجه شده بودند و 7 نفر خانواده درجه یک (پدر، مادر، خواهر و برادر)، 18 نفر خانواده درجه 2 (عمو، دایی، عمه، خاله یا پدر و مادربزرگ)، 6 نفر دوست صمیمی و تنها 2 مورد فرزند و بالاخره 8 مورد سایر اعضای فامیل خود را از دست داده بودند.)

خودکشی زنان تحت خشونت شوهران

از میان 442 نفر اقدام‌کننده به خودکشی که سابقه حوادث پرتنش حاد در یک سال گذشته داشتند، 49 مورد (11.1 درصد) قربانی خشونت و اغلب آنها زنانی بودند که توسط شوهران مورد خشونت فیزیکی واقع می‌شدند و تعداد قابل توجهی از آنها نیز دخترانی بودند که توسط برادر مورد ضرب و شتم قرار گرفته بودند. حتی در مواردی زنان شوهردار از برادران خود کتک خورده بودند.

خودکشی کننده‌ها به سایرین از قصد خود خبر داده‌اند؟

بسیاری از افراد اقدام کننده به خودکشی پیش از اقدام یا در آستانه آن به نوعی سایرین را در جریان این تصمیم یا توضیحاتی پیرامون آن قرار می‌دهند. در مطالعه حاضر نیز 133 نفر (24.4 درصد) به نوعی درخصوص قصد خود اطلاع‌رسانی کرده بودند که نحوه آن شامل مطرح کردن موضوع با سایرین، گذاشتن یادداشت، در معرض نمایش قرار دادن جعبه یا بسته‌های داروها و مواد استفاده شده، ارتباط کلامی و سایر رو‌ش‌ها مثل اطلاع از طریق E-mail و ... بوده است.

نقش فرزندان در پیشگیری از اقدام به خودکشی

بر اساس یافته‌های این تحقیق، فراوانی مسمومیت عمدی در افرادی که بدون فرزند بودند، در مقایسه با افراد صاحب فرزند به طور معناداری بالاتر بوده است. (395 نفر در مقابل 155 نفر). در میان افراد دارای فرزند هم با افزایش تعداد فرزندان، به‌طور معنی‌داری از فراوانی اقدام به خودکشی کاسته شده است.

همچنین فراوانی اقدام به خودکشی در بین مجردها و افراد بیوه نسبت به متاهل‌ها به طور معنی‌داری بیشتر می‌شود.

چه کسانی پس از خودکشی بیشتر احساس پشیمانی کرده‌اند؟

احساس پشیمانی از اقدام به خودکشی، به‌خصوص در موارد اقدام بدون قصد واقعی از بین بردن خود، امر شایعی است. در این تحقیق، از میان 550 نفری که عامدانه اقدام به مسموم کردن خود کرده بودند 204 نفر (37.1 درصد) از این اقدام خود هیچ احساس پشیمانی نمی‌کردند. 213 نفر (38.7 درصد) از کار خود پشیمان بودند و 133 نفر (24.2 درصد) در مورد اقدام خود قضاوتی نداشتند.

در مقایسه با دو گروهی که احساس پشیمانی از اقدام انجام شده نداشتند یا در مورد احساس خود قضاوت نامشخصی داشتند، گروهی که احساس پشیمانی می‌کردند به‌طور معنی‌داری سن کمتری داشتند. همچنین فراوانی کسانی که احساس پشیمانی می‌کردند در زنان با 49 درصد، بیش از مردان با 35 درصد بوده است. احساس پشیمانی با وضعیت تاهل و وضعیت تحصیل ارتباطی نداشته است.

چه کسانی واقعا قصد خودکشی داشته‌اند؟

همه افراد اقدام کننده به خودکشی، الزاما نیت از بین بردن خود را ندارند (بعضا حتی به طور ناخودآگاه). یافته‌های این پژوهش نشان داده است که از 550 مورد مسمومیت عمدی ایجاد شده، 248 نفر (45 درصد) واقعا قصد از بین بردن خود را داشته‌اند و 189 نفر (34.4 درصد) اذعان کرده‌اند که این اقدام را واقعا به قصد مرگ انجام نداده‌اند. 113 نفر (20.6 درصد) نیز در مقطع نمونه‌گیری، قضاوت مشخصی در این خصوص نداشتند.

افرادی که واقعا قصد از بین بردن خود را نداشته‌اند در مقایسه با گروهی که واقعا قصد مرگ داشته‌اند یا در این مورد قضاوت درستی نداشته‌اند به طور معناداری میانگین سنی کمتری دارند. زنان نیز کمتر از مردان به طور جدی قصد از بین بردن خود را داشته‌اند.

بررسی عوامل موثر بر قصد انجام خودکشی در میان مسمومین طبق این تحقیق حاکیست: با بالا رفتن سن، احتمال مسمومیت به قصد خودکشی کاهش می‌یابد؛ جنسیت مذکر احتمال مسمومیت به قصد خودکشی را افزایش می‌دهد؛اقامت در شهر تهران نیز در مقایسه با اقامت در سایر شهرستان‌ها، با احتمال بیشتری با مسمومیت به قصد خودکشی همراه است؛ در این میان داشتن سابقه اقدام به خودکشی قصد مرگ را در اقدام به خودکشی بالا می‌برد.

آیا برای اقدام به خودکشی برنامه‌ریزی می‌شود؟

از مجموع 530 پاسخ به دست آمده درباره اینکه آیا افراد پیش از اقدام به خودکشی (24 ساعت قبل) برای این کار برنامه و قصدی داشته‌اند؟ 376 نفر (71 درصد) پاسخ منفی داده‌اند و 154 نفر (29 درصد) عنوان کرده‌اند که از قبل قصد خودکشی داشته یا برای این منظور تدابیری را پیش‌بینی کرده بودند.

نگاهی تحلیلی به یافته‌های به دست آمده از سیمای خودکشی

مشکلاتی که کنترل نمی‌شوند

پژوهش حاضر تصویری از برخی متغیرهای قابل توجه در 550 فرد اقدام‌کننده به خودکشی را که برای این کار از مسمومیت عمدی استفاده کرده بودند، نشان می‌دهد. تکرار اقدام به خودکشی در 31 درصد از موارد مورد بررسی، با میانگین 2 مرتبه اقدام به خودکشی، مشاهده شده است. این موضوع نشان می‌دهد که مشکلات این افراد کنترل نشده است. لذا اقدام به خودکشی و هزینه‌های روحی و روانی و اجتماعی آن تکرار و چه بسا منجر به موفقیت شده و دیگر به هیچ عنوان قابل جبران نباشد.

خودکشی و شهرنشینی

بر اساس یافته‌های به دست آمده از این پژوهش، زندگی در مرکز استان به طور معنی‌داری نسبت به زندگی در سایر شهرهای استان و روستاها با افزایش فراوانی اقدام به خودکشی روبه‌روست؛ پژوهش فوق تاکید می‌کند که به نظر می‌رسد مسمومیت و به ویژه مسمومیت عمدی در کشور بیشتر یک معضل زندگی شهرنشینی باشد،‌کما اینکه در مجموع نمونه‌های بررسی شده تنها 32 نفر (5.8 درصد) در روستا زندگی می‌کرده‌اند. البته این یافته نباید اینگونه تفسیر شود که مساله خودکشی در جوامع روستایی مشکل شایعی نیست. به علاوه احتمال عدم مراجعه برخی موارد مسمومیت در روستاها به مراکز درمانی شهری نیز باید مدنظر باشد.

یک نکته تاسف‌بار درباره داستان خودکشی

یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از آن است که حداقل 40 درصد بیماران، پیش از رسیدن به بیمارستان مرجع دارای امکانات رسیدگی به مسمومین، به سایر مراکز درمانی فاقد توانایی‌های لازم مراجعه کرده‌اند و طبعا در این میان،‌ مقادیر قابل توجهی زمان (که در فوریت‌ها یک عامل حیاتی است) تلف شده و هزینه‌های اضافی به بیمار، اطرافیان وی و نظام بهداشتی تحمیل شده است.

نقش مهم مشکلات روانشناختی در اقدام به خودکشی

در مطالعه حاضر، یک چهارم از افراد اقدام کننده به خودکشی، حداقل طی یک سال اخیر درگیر نوعی بیماری جسمی ناتوان‌کننده بوده‌اند. پدیده‌ گذار اپیدمیولوژیک موجب شده است تا بیماری‌های مزمن، نقش پررنگ‌تری در مشکلات سلامت مردم داشته باشند. در این میان برخی از بیماری‌ها مستلزم درد مزمن و ناتوانی فیزیکی غیر قابل علاج هستند. این در حالیست که یکی از عوامل مساعدکننده برای اقدام به خودکشی، احساس درماندگی یا «Helplessness» شناخته شده است و این احساس به فراوانی با بیماری‌های مزمن در ارتباط است.

چنانچه مراجعه 37 درصد از اقدام‌کنندگان به خودکشی جهت دریافت خدمات روانپزشکی طی یک سال قبل از اقدام به خودکشی، تاییدی است بر یافته‌های مطالعات متعددی که نقش بیماری‌ها و سلامت روانی را بر پدیده خودکشی مورد تاکید قرار می‌دهند.

اقدام به خودکشی یک عامل محرک برای الگوپذیری سایرین

حدود 20 درصد از مرتکبان مسمومیت عمدی در این تحقیق، واجد سابقه اقدام به خودکشی در خویشاوندان و نزدیکان خود بوده‌اند. اثر Familial clustering در مطالعات دیگری نیز مشاهده شده است و این مساله نشان می‌دهد که اقدام به خودکشی موفق علاوه بر عوارض مستقیم آن برای فرد و اطرافیان، ممکن است به شکل یک عامل محرک در بین اطرافیان مردد برای اقدام مشابه، عمل کرده یا این ایده را در ابتدا به عنوان یک راه حل در ذهن آنها شکل می‌دهد.

در همین پژوهش، نزدیک به 75 درصد از 442 نفری که طی یک سال قبل از انجام تحقیق، مشکلات و فشار روانی جدی در زندگی را تجربه کرده بودند، دارای مشکلات عمده در روابط بین فردی بودند. نزدیک به 62 درصد از این مسایل در ارتباط بین فرزند با والدین و ارتباط با همسر (به ترتیب 35.3 و 27.1 درصد) بوده است.

تاثیر محرومیت اجتماعی بر تصمیم به خودکشی

نداشتن مهارت‌های ارتباطی مشکلی است که عوارض خود را در ابعاد مختلف اجتماعی نشان می‌دهد. کافی است نگاهی کارشناسانه به پرونده موجود در خصوص موضوعاتی همچون طلاق، بزهکاری و حتی جرایم جنایی انداخته شود. از سویی دیگر، حدود 40 درصد از افراد دارای حوادث پرتنش، دچار مشکلات عمده مالی بوده‌اند. اگرچه فقر ممکن است به خودی خود یک عامل علی در اقدام به خودکشی نباشد و لیکن تاثیر محرومیت‌های اجتماعی حاصل از آن بر افزایش خطر آسیب به خود تا حد زیادی مستند شده است. در حالی که دورکیم معتقد بود خودکشی در طبقات بالای اجتماعی رایج‌تر است، مطالعات دهه‌های اخیر اغلب خلاف این مساله را نشان می‌دهد. محرومیت اجتماعی و عدم انسجام اجتماعی هر کدام می‌توانند سهم مستقلی در افزایش خطر آسیب به خود به ویژه در مردان داشته باشند.

هشدارهایی که باید جدی گرفته شوند

حدود یک چهارم از افراد مرتکب مسمومیت عمدی به نحوی پیش از اقدام، سایرین را از این تصمیم خود مطلع کرده‌ بودند. در اغلب موارد نیز این اطلاع‌رسانی از طریق ارتباط کلامی انجام شده است. گذاشتن یادداشت (2.8 درصد موارد) شیوه دوم اعلام قصد خودکشی بوده است و اگرچه برخی مطالعات خارجی گذاشتن یادداشت را یکی از نشانه‌های جدی برای قصد از بین بردن خود معرفی می‌کنند، ولی به نظر می‌رسد در ایران این کار بیشتر به قصد تحت تاثیر قرار دادن نزدیکان انجام می‌شود.

تصمیم تکانه‌ای برای اقدام به خودکشی

حدود 45 درصد از مرتکبان اقدام به خودکشی حداقل در مقطع زمانی نمونه‌گیری (24 تا 48 ساعت اول مراجعه) ادعا کرده‌اند که حقیقتا قصد نابودی خود را داشته‌اند. ارزیابی قصد واقعی فرد برای از بین بردن خود در موارد اقدام به خودکشی، امروزه به عنوان یک متغیر پیشگویی‌کننده برای اقدامات آسیب زننده به خود در آینده مطرح شده است. تلاش‌ها بر این بوده است تا به این منظور، ابزاری مثل یک پرسشنامه کوتاه ولی به لحاظ روش شناختی، معتبر، طراحی شود. نمونه اولیه این پرسشنامه در سال 1974 توسط Beck و همکارانش ارایه و البته در طول زمان دستخوش تغییراتی شده است. 71 درصد از اقدام کنندگان به خودکشی به طور ناگهانی و در واقع اغلب، به شکل تکانه‌ای به این امر تصمیم گرفته و اقدام کرده‌اند. اگرچه خصوصیات شخصیتی تکانه‌ای و تهاجمی کاملا با رفتارهای وابسته به خودکشی مرتبط شناخته شده است، اما به هر حال باید توجه کرد که رفتارهای تکانه‌ای و پرخاشگرانه همیشه تنها معطوف به خود شخص نمی‌شود و گاه با تغییر جهت به سمت دیگران زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی گسترده‌تری می‌شود.