دکتر مهدی علیرضایی، عضو هیأت علمی دانشگاه و دکتری معماری بیمارستانی از آلمان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید که بیمارستان‌های نوساز در ایران نیز کماکان به شیوه 30تا 40سال پیش ساخته می‌شوند. مشروح گفت‌وگو با وی را پیش رو دارید.
- در زمینه ساخت بیمارستان چه نکاتی باید مورد توجه قرار گیرد؟
یکی از مسائلی که در چند سال گذشته به‌ویژه دولت‌های نهم و دهم با توجه به منابع مالی خوب و در دسترس، انتظار رفع آنها را داشتیم که متأسفانه اتفاق نیفتاد استاندارد‌سازی ساختوسازهای بیمارستانی بود. ما در ساختوسازهای بیمارستانی برنامه مدونی که با استانداردهای جهانی منطبق باشد نداریم. این مشکل همچنین در حوزه نگهداشت این سازه‌ها به چشم می‌خورد. به‌طور کلی در طراحی، ساخت، نگهداشت و بهره‌برداری بیمارستان‌ها در کشور، وزارت بهداشت به‌عنوان سیاستگذار فاقد یک استراتژی قابل‌قبول در این عرصه بوده است. اطلاعات ما در زمینه ساخت بیمارستان‌ها به‌روز نیست بیمارستان‌های ساخته‌شده از نظر مقاوم‌سازی دارای ضعف‌های زیادی هستند به‌گونه‌ای که می‌توان گفت این مهم نادیده گرفته می‌شود. باید برنامه‌ای برای جلوگیری از فرسودگی سریع بیمارستان‌ها در پیش گرفته شود. طبق روال بیمارستان‌هایی هرساله ساخت می‌شود و به بهره‌برداری می‌رسد ولی نه مطالعات دقیق است نه طراحی به‌روز و نه از تکنولوژی‌های روز دنیا در آنها آنچنان که باید استفاده می‌شود، اینها مشکلاتی است که نادیده گرفته شده است. اصولا در زمینه بیمارستان‌سازی در کشور، نگاه ما مربوط به است نه آینده.
- نحوه ساخت بیمارستان‌ها با روندی که اشاره شد چه تأثیری بر میزان بهره‌وری آنها دارد؟
بیمارستان‌هایی که در چند سال اخیر ساخته شده به سبک و سیاق بیمارستان‌هایی بوده که حدود 30 تا 40سال پیش ساخته شده است. اتفاق خاصی نیفتاده است درحالی‌که در دنیا معماری پایدار و نحوه استفاده حداکثری از انرژی از بحث‌های مهم در این نوع ساخت و سازها است. به‌عنوان مثال هنوز پنجره‌های بیمارستان‌ها 3 جداره ساخته نمی‌شوند که این باعث اتلاف 30تا 35درصدی انرژی در ساختمان می‌شود؛ به‌عبارت کلی می‌توان گفت بحث استفاده بهینه انرژی در این عرصه بسیار مغفول مانده است. مثلا موتورخانه‌ها که منبع اصلی تولید انرژی و ذخیره آن هستند براساس اصول استاندارد طراحی نمی‌شوند. در خیلی از کشورهای دنیا از اتاق کنترل پیشرفته برای تنظیم میزان انرژی مورد نیاز و مصرف آن، بهره گرفته می‌شود که در کشور جز معدودی وجود ندارد. البته باید یادآور شوم دانش آن را داریم و متخصصان مربوطه هم هستند ولی در به‌کارگیری اهل فن کوتاهی صورت گرفته است. ما مدیرانی داریم که علاوه بر ساماندهی بیمارستان‌ها قادر به طراحی استراتژی در این عرصه هستند. ما بیش از 1500بیمارستان داریم که هیچ نوع برنامه‌ای برای نگهداشت آنها نداریم. البته در دوره دکتر پزشکیان این بحث مطرح شد و 40بیمارستان در استان‌های مختلف تحت برنامه نگهداشت قرار گرفت که در بسیاری از آنها به گزارش استادان دانشگاه‌ها و روسای آن بیمارستان‌ها، مصرف انرژی آب، برق و گاز بیش از 30درصد کاهش یافت و لی این کار تداوم نیافت و با وجود اینکه دولت‌های نهم و دهم منابع مالی خوبی به میمنت افزایش قیمت نفت در اختیار داشت ولی در این زمینه کاری صورت نگرفت. زمانی که من مدیریت بخشی از این ساخت و سازهای بیمارستانی در دولت اصلاحات را بر عهده داشتم 25میلیارد تومان برای ساخت بیمارستان در اختیار قرار می‌گرفت درحالی‌که در سال‌های اخیر بیش از 150میلیارد تومان در اختیار مدیریت مربوطه گذاشته شده بود، یعنی منابع بیش از 10برابر شد ولی عملکرد مطلوب مطابق با افزایش منابع انجام نشد. غیراز فعالیت‌های جسته گریخته در بحث استاندارد‌سازی، در زمینه‌های مقاوم‌سازی و نگهداشت کاری انجام نشد. ما نمی‌توانیم ادعا کنیم برای ساخت بیمارستان از یک استاندارد خاصی پیروی می‌کنیم. یک بیمارستان باید از بخش‌های خاصی تشکیل شود و فضاهای درمانی باید دارای ویژگی‌هایی مطابق با بومی ایران باشد که اهمیت داده نمی‌شود. درمان در هر کشوری مطابق با فرهنگ پزشکی همان کشور باید انجام شود. کشور ما در حال توسعه و دارای منابع محدود است پس نباید در این بخش فاقد برنامه بود زیرا باعث اتلاف منابع می‌شود. زمانی هر تخت بیمارستانی 2میلیون تومان هزینه داشت و اکنون 250میلیون تومان ولی حتی با این افزایش هزینه هنوز هم بدون برنامه جلو می‌رویم.
- می‌توان بیمارستان‌ها را به‌گونه‌ای ساخت که در اوقاتی از روز از نور آفتاب استفاده کرد هم به‌خاطر تأثیری که بر روحیه بیماران دارد و هم استفاده از انرژی و هم استفاده از اشعه ماوراء بنفش که خاصیت میکروب‌زدایی دارد ولی همین کار هم صورت نمی‌گیرد چرا؟
باید ساختمان بیمارستان‌ها به‌نحوی طراحی شود که از انرژی خورشید حداکثر بهره را برد؛ هم به‌عنوان یک نور طبیعی برای ایجاد شادابی در بیماران و هم به‌عنوان یک منبع انرژی، به‌طوری که انرژی آن را با تکنولوژی‌های جدید ذخیره کرده و شب به‌صورت‌های مختلف مورد بهره‌برداری قرار دهیم ولی در این زمینه تنها کار صورت گرفته دوجداره کردن پنجره‌هاست و این برای کشوری که دارای مهندسی سطح بالا و متخصصان همتراز با همکارانشان در کشورهای پیشرفته هستند بسیار تأسف‌بار است. در چند سال اخیر منابع مالی ما به قدری بود که به‌راحتی می‌توانستیم از فناوری‌های روز دنیا استفاده کنیم درحالی‌که وزارتخانه‌های ذی‌ربط اقدام به ساخت یک بیمارستان الگو با توسل به شیوه‌های نوین نکردند. درحالی‌که در کشورهای پیشرفته چندین دهه از ساخت چنین بیمارستان‌هایی می‌گذرد تا حدی که برخی بیمارستان‌ها در اروپا اصلا به شبکه برق شهری متصل نیستند و انرژی مصرفی‌شان را خود تولید می‌کنند.
- معماری بیمارستان‌ها در ایران چگونه است؟
اکثر بیمارستان‌ها در ایران فقط با شیوه کپی‌سازی ساخته می‌شود. با استدلال کاهش هزینه، یک بیمارستان در شهرهای مختلف کپی می‌شود درحالی‌که این برخلاف شیوه‌های علمی است. آب و هوا و شرایط جغرافیایی در نحوه طراحی و ساخت و نیز نوع مصالح به‌کار رفته در بیمارستان تأثیر دارد. بنابراین نمی‌توان بیمارستانی را که در اهواز ساخته می‌شود عینا در اردبیل ساخت درحالی‌که این شیوه خیلی به‌کار گرفته می‌شود. دور‌بودن از تکنولوژی‌های روز، عدم‌ریسک برای انجام و پیاده‌سازی روش‌ها و کارهای جدید و نداشتن خلاقیت در ساخت و سازها سبب شده است بیمارستان‌های ما مثل چند دهه پیش ساخته شوند.
- چرا معماری و محیط اکثر بیمارستان‌ها طوری است که به محض ورود روحیه انسان دچار مشکل می‌شود، هر چند بخشی از این فضا به‌خاطر درد و رنج بیماران است ولی طراحی خود بیمارستان هم فضای با نشاطی را ایجاد نمی‌کند.
این مسئله مهمی است. ما اعتقاد داریم معماری بیمارستانی باید متناسب با افرادی که در این فضا در گردش هستند اعم از بیمار، همراهان بیمار و پرسنل بیمارستان ساخته شود چرا که افراد نام‌برده از نظر روحی در وضعیت مناسبی نیستند و تحت‌تأثیر مسائل و مشکلات و رنج‌های حاصل از بیماری و حتی شاهد مرگ هستند. به همین دلیل اکثر بیمارستان‌هایی که در دنیا ساخته می‌شود به نور، رنگ، مصالح، ترکیب رنگ و هارمونی آنها با طراحی و فضای داخلی بیمارستان اهمیت زیادی داده می‌شود چون براساس یافته‌های علمی و تحقیقات پزشکی می‌تواند در فرایند درمان و کاهش مدت اقامت و تسریع در ترخیص بیمار از بیمارستان نقش بسیار مهمی ایفا کند. (هزینه‌ها هم کاهش می‌یابد و از طرفی بیمار زودتر وارد زندگی معمولی و اجتماعی می‌شود)فقط نیاز به کمی سلیقه و خلاقیت دارد. به‌عنوان مثال روی سقف بخش رادیولوژی و حتی خود دستگاه‌های مدرن تصویربرداری بسیاری از بیمارستان‌ها در کشورهای اروپایی مناظر زیبایی تعبیه می‌شود تا دقایقی که بیمار در این اتاق هست با دیدن این تصاویر زیبا بیماریش را فراموش کند. ما در کشورمان مدرن‌ترین دستگاه‌های رادیولوژی و عکسبرداری را داریم ولی متأسفانه به این نکات ظریف و بسیار تأثیر‌گذار توجه نمی‌شود. در بخش‌های دیگر نیز ما باید در طراحی داخلی خلاقیت‌هایی به‌کار بریم که ذهن بیمار را از بیماریش منحرف کنیم چرا که با تأثیر بر روحیه به درمان و بهبود کمک فراوانی می‌کند. درحالی‌که در کشور ما عدم‌استفاده از این طراحی‌ها را با دلایل محدودیت منابع مالی توجیه می‌کنند. اما اگر هنگام طراحی و ساخت براساس استاندارد و برنامه پیش رویم و جلوی اتلاف منابع را بگیریم می‌توانیم آن را به‌راحتی در زیباسازی داخل بیمارستان صرف کنیم.
- به‌کارگیری این طراحی‌ها و زیباسازی فضای داخلی بیمارستان براساس اصول و روانشناسی علمی را می‌توان به نوعی دخیل در پروسه درمان دانست، اینطور نیست؟
بله. دقیقا همینطور است چرا ما برای فضای داخلی اتاق‌ها از رنگ‌ها و وسایل زینتی زیبا استفاده می‌کنیم چون در روحیه و خلق و خوی ما تأثیر می‌گذارد. برای جلوگیری از القای افسردگی در فضای داخلی بیمارستان که باعث تشدید رنج و درد بیماران و کارکنان می‌شود باید از ترکیب رنگ و معماری مناسب بهره بگیریم. پرسنل بیمارستان‌ها قرار است 20تا 30سال در این فضا کار کنند فضای تاریک، تنگ، بی‌رنگ و بی‌روح علاوه بر اینکه به مرور روی رفتار و خلقیات و حتی جسم کارکنان تأثیر منفی می‌گذارد باعث کاهش راندمان کاری آنها و در نتیجه گاه رفتار نامناسب با بیمار و بی‌توجهی به وی می‌شود. می‌بینید که این مسائل زنجیره‌وار به هم متصلند و همه بر هم نقش دارند و فرایند بستری‌شدن و بهبود و ترخیص بیمار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. ما علاوه بر اینکه می‌خواهیم پروسه درمان به‌خوبی و با سرعت انجام شود باید پرسنل را نیز به بهترین نحو به لحاظ جسمی و روحی پشتیبانی کنیم.
- مصالح مورد استفاده در ساخت بیمارستان‌ها تا چه حد براساس قاعده و قانون انتخاب می‌شود. آیا اصولا حساسیتی در این زمینه به خرج داده می‌شود؛ به‌عنوان مثال عدم‌استفاده از سنگ‌های گرانیتیی که از مناطقی آورده‌شده که دارای تشعشعات رادیواکتیو هستند؟
متأسفانه قانون خاصی در این زمینه وجود ندارد. ما فاقد استاندارد خاصی برای مصالح ساختمانی به‌ویژه بیمارستانی هستیم. وزارت مسکن و شهرسازی چنین استانداردی تدوین نکرده است که به‌عنوان مثال چه نوع سنگی بهتر است در ساخت بیمارستان استفاده شود یا برعکس. البته در مواردی هم که قانونی وجود دارد نه کنترل دقیقی هست و نه نظارت قابل‌قبولی.
- عمر بیمارستان‌ها در ایران و کشورهای پیشرفته چه تفاوتی دارد؟
از آنجا که در کشورهای پیشرفته مصالح به‌کار گرفته شده، طراحی، ساخت، بهره‌برداری و نگهداشت بیمارستان‌ها براساس استاندارد صورت می‌گیرد، یعنی پروسه مطالعه، بودجه‌بندی، برنامه‌ریزی و... با قانون و مقررات سختگیرانه نجام می‌شود بیمارستان‌ها حدود 100تا 150سال عمر می‌کنند و گاه با بازسازی‌های خیلی دقیق عمر آنها را افزایش می‌دهند و گاه نیز تغییر کاربری می‌دهند و برای کارهای دیگر از آن استفاده می‌کنند. اما در کشور ما که این مقررات و استاندارد‌ها وجود ندارد عمر مفید بیمارستان‌ها 30تا 40سال بیشتر نیست و بعد از این مدت شروع به فرسودگی می‌کنند. به‌عنوان مثال موتورخانه‌های بیمارستان‌ها به‌خاطر عدم‌نگهداشت مناسب سریع به سمت فرسودگی و خرابی می‌رود تا حدی که راندمان انرژی آنها به 60یا حتی 40درصد کاهش می‌یابد. بسیاری از مشکلات اساسی ما از نبود استاندارد ناشی می‌شود و این مشکلات در هر مرحله از کار مضاعف می‌شود. این مشکلات باعث می‌شود گاه به جای 3سال زمان لازم برای ساخت، حین ساخت چندین بار برنامه طراحی و ساخت تغییر کند و زمان تا 15سال طول بکشد گاهی نیز برای کاربردهای تبلیغاتی، کیفیت ساخت فدای سرعت آن می‌شود و نتیجه اینکه یک بیمارستان چندین بار افتتاح می‌شود و یا بعد از افتتاح دوباره برای انجام کارهای تعمیراتی و برطرف کردن نقایص به‌مدت نامعلوم بسته می‌شود.
- چند درصد بیمارستان‌ها فرسوده هستند؟
در حال حاضر حدود 65تا 70درصد بیمارستان‌های کشور(در تهران 80درصد) فرسوده هستند که نبود یک مدیریت و استراتژی تعریف شده و علمی برای طراحی، ساخت و نگهداشت عامل اصلی آن به شمار می‌رود.
- آیا بوی نامطبوع فضای داخلی بیمارستان‌ها قابل رفع است؟
بله هم بوی ناشی از مواد و داروهای مورد استفاده و هم بوی ناشی از غذا که در زمان خاصی فضای بیمارستان را به‌نحوی آلوده می‌کند اگر تهویه صحیح صورت گیرد و کانال‌ها و فیلترهای لازم به کارگرفته شود اما یا تهویه‌ها، کانال‌ها و فیلترهای لازم به‌کار گرفته نمی‌شود و یا درصورت استفاده تمیز نمی‌شود. در این زمینه اقدام به خرید دستگاه‌های مدرن با هزینه بالا می‌کنیم ولی چون برای نگهداشت آن کاری انجام نمی‌دهیم کارایی این دستگاه‌ها در زمان کوتاه کاهش می‌یابد و یا اصلا از بین می‌رود. امیدواریم در دولت جدید با تشکیل کارگروهی در وزارت بهداشت به این مسئله بیشتر توجه شود و ساخت بیمارستان با فرهنگ اجتماعی و پزشکی‌مان عجین و بومی‌سازی شود و ما شاهد ساخت بیمارستان‌های هزاره سوم با الگوی اسلامی - ایرانی در کشورمان باشیم.
