سید محمود علائی معروف به آیت‌الله طالقانی 13 اسفند 1289 ه.ش در خانواده‌ای اهل علم و دارای روحیات انقلابی در روستای گلیرد طالقان دیده به جهان گشود، وی که در اواخر حکومت سلسله قاجاریه پا به عرصه گیتی نهاده بود، پس از پشت سر نهادن دوران حکومت پهلوی اول و دوم، چند ماه بعد از به ثمر رسیدن پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱9 شهریور 1358 چشم از جهان فرو بست.
مرحوم آیت الله طالقانی از جمله روحانیون سیاست‌مدار و از فعالان نهضت ملی شدن نفت و نهضت مقاومت ملی و نیز از بنیادگذاران نهضت آزادی ایران به شمار می رود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عضو مجلس خبرگان قانون اساسی در آمد و نخستین امام جمعه تهران پس از انقلاب بود.
وی تحصیلات ابتدایی را نزد پدر آغاز کرد و پس از آن تا سال 1317 در مدارس رضویه و فیضیه قم، تحصیل را تا درجه اجتهاد ادامه داد و پس از دریافت اجازه اجتهاد از سوی آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی به سال 1318 برای تدریس در مدرسه سپهسالار راهی تهران شد. اما پس از چندی، دلیل اعتراض به سیاست‌های رضا خانی زندانی شد.
آیت الله طالقانی به دلیل علاقمندی به فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی، پس از شهریور 1320 «کانون اسلام» را تأسیس نمود و به گفتن تفسیر برای عموم مردم پرداخت و گروه‌های مختلف از جمله دانشجویان در جلسات تفسیر قرآن ایشان شرکت می‌کردند. در جریان کودتای 28 مرداد 1332، آیت‌الله طالقانی به اتهام پنهان کردن شهید نواب صفوی مجددا به زندان افتاد و پس از ترور حسین علاء، نواب و دوستانش برای مدتی در منزل آیت‌الله طالقانی پنهان شدند.
این عالم مجاهد در سال 1338 به همراه آیت الله میرزا خلیل کمره به نمایندگی از سوی آیت الله العظمی بروجردی در کنفرانس بیت‌المقدس شرکت نمود و از طرف آیت‌الله بروجردی برای رساندن پیام ایشان به شیخ شلتوت راهی مصر شد.
مرحوم آیت الله طالقانی به دنبال مبارزات و فعالیت‌های سیاسی در سال 1341 برای مدتی به زندان رفت و بار دیگر در سال 1342 پس از قیام 15 خرداد، دستگیر و به 10 سال محکوم شد که در سال 1346 به دنبال عفو عمومی از زندان آزاد گردید و علما هم عمل رژیم پهلوی را در محکوم کردن وی، به باد انتقاد گرفتند و اعلامیه‌هایی صادر نمودند.
آیت‌الله طالقانی که مسجد هدایت را کانون تبلیغ و ترویج دین کرده و جلسات پرسش و پاسخ به مدت 30 سال آن هم به صورت ماهیانه در این مسجد تشکیل داده بود موجب جذب جوانان تحصیل‌کرده در این جلسات گردید و عمدتا پیرامون رواج فساد و اخلاق در جامعه، مبارزه با ظلم و ستم و بگیر و ببند رژیم نسبت به افراد آزادی‌خواه سخنرانی می کرد و به دلیل همین روشنگری ها نسبت به ماهیت واقعی رژیم پهلوی بار دیگر در سال 1350 دستگیر و تبعید شد و 18 ماه بعد به تهران بازگشت و بار دیگر در سال 1354 زندانی گردید و در آبان 1357 آزاد شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سمت های مختلفی را بر عهده گرفت. نخست، پس از ترور شهید آیت الله مرتضی مطهری، ریاست شورای انقلاب اسلامی را عهده دار شد و پس از آن، با رای مردم تهران در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ به عنوان نماینده این شهر راهی مجلس خبرگان قانون اساسی شد و در مرداد همان سال از سوی امام خمینی(ره) به عنوان امام جمعه تهران منصوب گردید و مجموعا تا قبل از درگذشتش 5 نماز جمعه را در تهران اقامه کرد و سرانجام در 19 شهریور 1358 به دلیل عارضه قلبی چشم از جهان فرو بست و حضرت امام خمینی(ره) طی سخنانی در تجلیل از شخصیت مجاهد این عالم برجسته، از وی به عنوان بازوی توانای اسلام یاد کردند.
یکی از برجسته ترین ابعاد شخصیتی و علمی آیت الله طالقانی تولید فکر و اندیشه از مبانی دینی است؛ وی تلاش‌های فکری، فرهنگی و نواندیشی دینی خود را در زندان نه تنها کنار نگذاشت بلکه یکی از ارزشمندترین آثار خود یعنی «پرتوی از قرآن» را در همان شرایط شکل داد، آیت الله طالقانی در تفسیر «پرتویی از قرآن» سعی کرده است قرآن کریم را در صحنه زندگی و جوامع بشری از زوایای شخصی تا اجتماعی و سیاسی وارد کند. مجموعه شش جلدی «پرتوی از قرآن» شامل جلد اول سوره حمد تا آیه 144 سوره بقره، جلد دوم بقیه سوره بقره، جلد سوم سوره آل عمران، جلد چهارم از ابتدا جزء 30 تا آخر سوره الطارق، جلد پنجم بخش پایانى جزء 30 و در آخرین جلد یعنى جلد ششم 22 آیه نخست سوره نساء است.
آیت الله طالقانى در مقدمه این کتاب یادآور می شود که خود را مفسر نمی داند و این مطالب پرتوی از قرآن است که به ذهن وی تابیده است. یکی از ویژگی های تفسیر قرآن آیت الله طالقانی متن محورى است؛ وی از الفاظ قرآن براى تفسیر استفاده کرده و معتقد بود که این الفاظ بار مفهومى خاصى دارد که هیچ کلمه اى نمی تواند این مفهوم را برساند. به حدى که حتى وی به آهنگ و الفاظ قرآن هم توجهى خاص داشته و معتقد بود که اگر حرکت و تشدید و آهنگ یک کلمه جابجا شود، مفهوم را نمى رساند. همچنین قرآن و ساختار و جمله بندى خود قرآن را نیز از مولفه هاى تفسیرى می دانست و حتى معتقد بود که در سوره بقره و آل عمران آیه آخر سوره بقره با آیه اول آل عمران با هم ارتباط دارد.
در مورد اینکه آیا تفسیر پرتوی از قرآن علمی است یا خیر، نظرات گوناگونی اعلام شده است اما باید به چند نکته توجه داشت: نخست آنکه بحث علم و دین، جدی ترین مسئله دانشمندان و متفکران مذهبى در دوران پیش از انقلاب اسلامى بود و به جرات در کنار مارکسیسم و اعتقادات الحادى، بیشترین توان علمى متفکران و رجال سیاسى را به خود معطوف کرده بود و طبیعى بود که مرحوم آیت اللّه طالقانى با نگاه خاصى که به قشر دانشجو داشتند، نمى بایست از این امر غفلت نمایند. دوم آنکه تاریخچه تدوین تفسیر بخصوص در دوران بازداشت ایشان و حضور برخى از رجال فکرى آن دوران که به دین و بالطبع قرآن کریم، نگاهى علمى داشتند، در زندان و حضور این افراد در مباحث تفسیرى، وی را به نوعى با تفکر تفسیر علمى مواجه کرده بود.
این امر سبب شده است که در لابلاى تفسیر رد پاى این نوع نگرش مشاهده شود. اما دیدگاه ایشان در رابطه با دین بسیار روشن است. آیت اله طالقانی علم را مانند چراغى مى دانست که راه محقق را روشن مى کند. علم به خودى خود حقیقت مطلق نیست اما عالم دنبال حقیقت است، به آنچه که مى رسد چراغى است که راه را براى دیگران روشن مى کند. اگر این چراغ را به حقایق مطلق که آیات قرآن است بتابانیم مفهوم آن حقیقت قرآنى را بهتر درک مى کنیم.
وی کتاب «پیدایش و مرگ خورشید» را از ژرژ گامف با دقت مطالعه کرده و بعد از این که کتاب را خواند، بر این مسئله تأکید کرد که «سراجا وهاجا» در قرآن براى خورشید به کار رفته است. مفسران گفتند چراغى که نور مى پراکند و آیت اللّه طالقانى با خواندن این کتاب گفت که ساختار خورشید را جز سراج نمى‌تواند بیان کند و «وهج» یعنى پراکندن نور و حرارت از جایى به جاى دیگر و سراج هم زمانى مى‌گویند که نور از خود چراغ باشد اما اگر از جاى دیگر باشد مشکاه مى‌گویند اگر به شکل غیر مستقیم نور گرفته شود مصباح مى‌گویند.
وی معتقد بود در قرآن کلمه مترادف نیامده است و هر کلمه اى در معناى خود آمده است. وهاج ساختار خورشید را نشان مى دهد که نور را به شدت پرتاب مى کند.
تناسب آیات و سور از دیگر مباحثی است که آیت الله طالقانی بر آن تأکید داشته و معتقد بود که تنظیم آیات را خود پیغمبر اکرم(ص) انجام داده اند، چون تنظیم آیات هم روى حساب خاصى و به عبارتى یک معجزه بوده است و به بزرگى و کوچکى و ترتیب نزول آیات ارتباطى ندارد. هر چند بخشى از تفسیر نتیجه درسهاى وی در شرایط محدودى مى باشد، اما به شهادت متن تفسیر و گزارشهاى حاضران در کلاسهاى ایشان برخى منابع مورد توجه قرار گرفته است.
آیت الله طالقانی در بخشی از این کتاب تفسیری، شرط اول تابش هدایت قرآن بر عقول را توجه به حجابها و سعی برای برکنار نمودن آنها خوانده و با اشاره به آیات قران تأکید می کند: اینکه آیات و مانند آن از حجابهایی که مانع هدایت آیات است به: حجاب، اکنة، وقر، غلف، قفل، تعبیر کرده گویا هر یک از اینها اشاره به نوعی از حجاب است، که مربوط به یکی از مدارک باطنی می باشد: حجابی که عمق ضمیر را فرا می گیرد، یا پیرامون آن را می پوشاند، یا گوش و چشم باطن را از شنوایی و بینایی باز می دارد.
یا حجاب نفسانی غیر‌اکتسابی است: مانند کسانی که عقل فطری آنها از جهت عدم تفکر بیدار نگشته و دیدشان در محیط ظواهر زندگی دنیا محدود مانده. معلومات و دانشهای غرور انگیز اکتسابی نیز حجابهایی است که از تدبر در آیات و فرا گرفتن هدایت باز می دارد چه بسا اصطلاحات و دانشهایی که برای فهم دین و آیات کتاب حکیم بکار رفته که خود حجابی بر آن شده، و تفسیرهایی از قرآن که تفسیر هنر و معلومات مفسر می باشد، تا آنجا که مفسر خواسته همه آراء و اندیشه‌های خود را مستند به قرآن سازد.
مرحوم آیت الله طالقانی از جمله عالمان و روحانیون مجاهدی بود که در راستای تبیین لزوم ایجاد حکومت دینی و اسلامی آثاری را از خود به جای گذاشت و همواره در تمام عرصه‌های فرهنگی، اعتقادی، سیاسی، اجتماعی و مبارزاتی رویکردی قرآنی و دینی داشت که برخی از آراء وی همچون کتاب مقدمه، توضیح و تعلیق برکتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة آیة الله نائینی ، اسلام و مالکیت، ترجمه جلد اول کتاب امام علی بن ابی طالب(ع)، عبدالفتاح عبدالمقصود. ، به سوی خدا می رویم که سفر نامه حج است، پرتوی از نهج البلاغه.، آینده بشریت از نظر مکتب ما.، آزادی و استبداد، آیة حجاب.، مرجعیت و فتوا، درسی از قرآن، درس وحدت منتشر شده است.
