پدیده سونامی طی سال‌های اخیر بارها در شرق و جنوب‌شرق آسیا رخ داده است و نمونه آن سونامی مهلک سال2011 ژاپن بود که میزان تلفات آن، دنیا را هم تکان داد. اوایل سال‌جاری هم زلزله‌ای با قدرت 7/8 ریشتر در جنوب شرق کشورمان و پاکستان رخ داد که در ابتدا حدس و گمان‌هایی مبنی بر احتمال وقوع سونامی نیز در پی داشت اما بلافاصله احتمال وقوع سونامی با توجه به محل گسل مردود اعلام شد. گسل مکران یکی از گسل‌های واقع در جنوب شرق کشور و در بستر دریای عمان است. فعالیت این گسل می‌تواند منجر به وقوع سونامی در دریای عمان شود. به‌هرحال چند وقتی است که دست‌کم در سطح عام، بحث رخ‌دادن پدیده سونامی در دریای عمان جدی‌تر شده است. البته کارشناسان مربوطه نیز هرگز اینکه ممکن است در آینده شاهد سونامی در منطقه جنوب شرق ایران در محدوده دریای عمان، جنوب پاکستان و اقیانوس هند باشیم را رد نکرده و اتفاقا به‌نوعی آن‌را تأیید هم کرده‌اند. اما اغلب آنها بر این‌نکته تأکید کرده‌اند که سونامی در این منطقه موضوع جدیدی نیست و این موضوع نباید باعث رعب و وحشت مردم منطقه شود. دکتر محمدحسین کاظمی‌نژاد، عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم‌جوی و رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی چند سالی است که همراه با سایر اعضای هیأت علمی و پژوهشگران پژوهشگاه به مسائل گوناگون مخاطرات دریایی نظیر سونامی و پیش‌بینی و تهدیدهای اینگونه می‌پردازد و به نتایج مهمی نیز دست یافته. برای روشن‌تر شدن مسائل مربوط به مخاطرات دریایی و سونامی با وی به گفت‌وگو نشستیم که بخشی از آن‌را در پی می‌خوانید.
- مخاطره دریایی به چه مواردی اطلاق می‌شود؟
به‌طور کلی مخاطره به شرایطی اطلاق می‌شود که زندگی، سلامتی، اموال و دارایی یا محیط اطراف ما را مورد تهدید قرار دهد. مخاطرات به دوبخش طبیعی و غیرطبیعی (مخاطرات انسانی) تقسیم می‌شود. دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان در شمال و جنوب کشور دارای اهمیت راهبردی برای کشور هستند. بخش عمده‌ای از استخراج گاز و نفت و خطوط انتقال آنها از نواحی دریایی و ساحلی صورت می‌گیرد، همچنین ترابری بسیاری از کالا‌ها از مسیرهای دریایی انجام می‌شود، بخش قابل‌توجهی از جمعیت کشور هم در نواحی ساحلی زندگی می‌کنند و از طرفی این نواحی پتانسیل بالایی برای توسعه صنعت گردشگری دارند. پس محیط‌های دریایی یک‌فرصت بسیار مناسب برای کشور هستند ولی ممکن است یکسری عوامل مخاطره‌آمیز هم در این محیط‌ها به‌وجود بیاید. در نتیجه لازم است که در کنار این فرصت، تهدیدها هم شناسایی شوند. مخاطرات دریایی معمولا به‌صورت امواج و توفان‌های دریایی، جریان‌های شکافنده، مخاطرات زمین‌شناختی دریا، فرسایش سواحل، مخاطرات زیست‌محیطی و مخاطرات زیستی دریا دسته‌بندی می‌شوند.
- مخاطرات زیستی به چه مخاطراتی گفته می‌شود؟ آیا منظور تهدید زندگی جانوران دریایی است؟
مخاطرات زیستی در ابعاد مختلفی قابل بررسی هستند. یکی از مخاطرات زیستی که در دهه اخیر در خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای خزر با آن مواجه بوده‌ایم، پدیده کشندقرمز یا شکوفایی جلبکی بوده است. اگر شرایط محیطی مناسب برای تکثیر و رشد سریع‌تر جلبک‌ها در دریا ایجاد بشود، پدیده شکوفایی جلبکی رخ می‌دهد. تکثیر زیاد جلبک‌ها سبب می‌شود که اکسیژن محلول در آب کاهش یابد، نفوذ نور به داخل دریا کم شود و در نهایت مرگ‌ومیر آبزیان به‌شدت افزایش یابد. البته برخی از جلبک‌ها ممکن است سمی باشند. شکوفایی جلبکی که ما در دریاهای پیرامونی داشته‌ایم عمدتا به‌صورت غیرسمی بوده ولی بسیار زیان‌آور بوده‌اند و به آنها جلبک‌های مضر گفته می‌شود. در مورد مخاطرات زیستی همچنین بحث گونه‌های مختلف آبزیان هم مطرح هستند. موجودات گزنده سم‌دار آبزی مثل عروس دریایی که در ظاهر ممکن است خطرناک به‌نظر نرسند و شکارچیان آبزی هم در این بحث قرار می‌گیرند.
- برویم سر بحث سونامی؛ اصلا تعریف سونامی به‌صورت خیلی کوتاه چیست؟
سونامی موج بلندی است که در اثر هرگونه آشفتگی که توده بزرگی از آب دریا یا اقیانوس را به سرعت جابه‌جا کند ایجاد می‌شود. ممکن است در بستر اقیانوس فوران آتشفشانی یا در گسل‌های بستر دریا زمین‌لرزه یا زمین‌لغزش اتفاق بیفتد و این حالت رخ دهد. حتی در بحث‌های تئوری مطرح می‌شود که ممکن است بر اثر برخورد اجرام آسمانی یا شهاب‌سنگ‌ها با محیط دریا و اقیانوس سونامی شکل بگیرد. البته باید اشاره کنم که سونامی بر اثر زمین‌لرزه‌های کوچک به‌وجود نمی‌آید و معمولا زلزله‌های با قدرت بیشتر از 6/5 ریشتر منجر به ایجاد سونامی می‌شوند. در ضمن معمولا اگر زلزله‌ها در نواحی فرورانش اتفاق بیفتند باعث سونامی می‌شوند.
در مورد سهمگین بودن سونامی نیز می‌توان اینطور توضیح داد که بر اثر رخدادهایی که گفتم در آب عمیق یک‌موج با طول موج بسیار بزرگ (صدهاکیلومتر) ایجاد می‌شود و با سرعت بالا حرکت می‌کند که البته ارتفاع ناچیزی دارد. هنگامی که این موج به نواحی ساحلی می‌رسد طول موج و سرعتش کاهش پیدا می‌کند ولی ارتفاعش به‌شدت زیاد می‌شود و در نتیجه آبگرفتگی نواحی ساحلی را در پی دارد.
- چرا مدتی است که بحث سونامی در جنوب و جنوب‌شرق کشور جدی شده است؟
سونامی یکی از مخاطراتی بوده که از دیرباز وجود داشته ولی بعد از سونامی ناشی از زلزله سال 2004اقیانوس هند و سونامی 2011 ژاپن، بحث سونامی بیش از پیش مورد توجه جهانی قرار گرفت. در جنوب کشور ما گسل مکران به‌طول 900 کیلومتر از تنگه هرمز تا سواحل دریایی پاکستان در فاصله نسبتا نزدیک و موازی سواحل دریای عمان کشیده شده است. این گسل پتانسیل ایجاد سونامی را دارد. گسل مکران یکی از مناطق فرورانش به‌حساب می‌آید. اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد که این گسل در سال 1945میلادی با زلزله 8/7 ریشتر سبب سونامی شده که خسارت‌های سنگینی در ایران و پاکستان بر جای گذاشته است که البته آمار دقیقی از خسارت‌های آن در کشورمان در دست نیست.
همین جا اعلام می‌کنم که محیط‌های دریا و نوارهای ساحلی مجموعه‌ای از تهدیدها و فرصت‌هاست. اینکه بحث سونامی مطرح می‌شود، نباید ترس و وحشتی در مردم منطقه جنوب و جنوب شرق کشورمان ایجاد شود؛ مثل بحث زلزله است. امکان رخ‌دادن زلزله در بسیاری از مناطق وجود دارد ولی به‌معنای این نیست که ما همیشه با ترس و لرز در محیط‌های مستعد زلزله زندگی کنیم. علاوه بر این امکان پیش‌بینی دقیق سونامی مثل زلزله از مدتی قبل وجود ندارد و نباید رخداد قطعی سونامی در آینده نزدیک به‌عنوان یک شایعه مطرح شود بلکه احتمال وقوع سونامی در این منطقه همواره وجود دارد و این موضوعی است که باید به‌طور جدی مدنظر مسئولان قرار گیرد تا آمادگی لازم برای مواجهه با سونامی احتمالی ایجاد شود. در این خصوص مردم منطقه باید آموزش ببینند.لازم است اشاره کنم مطالعات نشان می‌دهد سونامی دریای عمان تاثیر چندانی بر سواحل خلیج فارس ندارد.
- در مورد ویژگی‌های گسل مکران برای ایجاد سونامی بیشتر توضیح می‌دهید؟
گسل مکران فاصله کمی با سواحل ایران دارد و بنابراین چنانچه موج سونامی تولید شود، زمان کمی طول می‌کشد تا موج اولیه سونامی به سواحل کشورمان در مجاورت دریای عمان برسد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد در سده‌های اخیر حدودا هر 70سال یک‌بار این گسل فعال شده و زلزله‌ای با شدت بیش از 6/5 ریشتر ایجاد کرده است. پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد موج‌های اولیه سونامی‌ای که در اثر فعالیت گسل مکران می‌تواند ایجاد شود بعد از 15تا 30دقیقه به سواحل کشورمان می‌رسند که این، کار را برای ما سخت می‌کند زیرا زمان چندانی برای اطلاع‌رسانی و هشدار وجود ندارد و باید از این زمان اندک به‌طور بهینه استفاده کرد. بدین دلیل اقدامات عاجل در جهت آموزش عمومی مردم منطقه و راه‌اندازی سامانه هشدار سریع سونامی در سواحل جنوب شرق کشور باید انجام شود.
- این آموزش‌ها شروع شده است؟
ما به‌عنوان یک‌نهاد پژوهشی مطالعات مختلفی را در زمینه ریسک وقوع سونامی و مخاطرات ناشی از آن در دریای عمان انجام داده‌ایم و می‌دهیم. در برخی مناطق نیز خسارت‌هایی که سونامی به‌بار می‌آورد و نقشه‌های پهنه‌بندی آبگرفتگی ناشی از سونامی را تهیه کردیم. بحث آموزش هم یکی از فعالیت‌هایی است که در دستور کار ما قرار دارد که از طریق چاپ پوستر و کتاب و برگزاری کارگاه‌های آموزشی تا به حال انجام شده است ولی تا نقطه مطلوب فاصله داریم که این امر نیازمند همکاری و همدلی جدی سازمان‌های مختلفی نظیر صدا و سیما، سازمان مدیریت بحران کشور و استانداری نواحی آسیب‌پذیر است. اکنون باید با همکاری مؤثر نهادهای مسئول و برنامه‌ریزی صحیح، اقدامات عملی جدی درخصوص آموزش و بالا بردن آمادگی مردم و مسئولین محلی برای مواجهه با خطرات سونامی گسل مکران صورت گیرد. مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی آمادگی کامل خود را برای گسترش آموزش‌های عمومی در زمینه مخاطرات دریایی و خصوصاً سونامی اعلام می‌کند.
هشدار سریع در مورد سونامی باید به‌طورجدی دنبال شود
پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی بهترین و کم‌هزینه‌ترین روش مواجهه با این مخاطرات است. اگر برای پیش‌بینی و هشدار سریع مخاطرات دریایی هزینه کنیم در واقع خسارات و هزینه‌های بعدی آنها را بسیار کم کرده‌ایم. شناخت و پیش‌بینی این مخاطرات علاوه بر کاهش خسارت‌های ناشی از آنها، نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای در برنامه‌ریزی توسعه آتی فعالیت‌های دریایی و ساحلی دارد. درخصوص کاهش آسیب‌پذیری ناشی از مخاطرات دریایی لازم است شناخت مخاطرات، آموزش‌های عمومی، پیش‌بینی مخاطرات و اطلاع‌رسانی و هشدار سریع آنها در دستور کار قرار گیرد. برای مواجهه با برخی از مخاطرات نظیر سونامی در ناحیه مکران، بحث آموزش عمومی و هشدار سریع بسیار جدی است زیرا زمان بسیار کمی از لحظه ایجاد امواج سونامی در محل گسل تا رسیدن آنها به نواحی ساحلی کشورمان وجود دارد. نکته‌ای که اینجا مطرح می‌شود چون سونامی وابسته به زمین‌لرزه، زمین‌لغزش یا آتشفشان زیر دریایی است نمی‌توان از قبل برای بلندمدت پیش‌بینی کرد زیرا عوامل ایجاد سونامی مثل زمین‌لرزه چندان قابل پیش‌بینی نیستند و صرفا با اطلاعات تاریخی، احتمالاتی درخصوص زمان رخداد آنها مطرح می‌شود اما از زمان رخ‌دادن زمین‌لرزه یا زمین‌لغزش در محیط‌های دریایی فعالیت ما درخصوص پیش‌بینی سونامی شروع می‌شود؛ اول بررسی می‌کنیم که زلزله رخداده باعث سونامی می‌شود یا نه واگر جواب مثبت باشد، شدت آن چقدر خواهد بود. البته باید شبکه لرزه‌نگاری ما در جنوب شرق و حتی در بستر دریا تقویت شود.
