از میان این گسل‌ها نام گسل مکران چندسالی است که برای بسیاری از ایرانیان به نامی آشنا تبدیل شده است. گسلی که در دهه‌های اخیر فعالیت خاصی نداشته است، اما اگر فعال شود سواحل جنوبی ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد و احتمال بروز سونامی را پدید می‌آورد.
در واقع سونامی سال 2004 اندونزی بود که کم‌کم نام گسل مکران را به رسانه‌ها کشاند. موسسه ملی اقیانوس‌شناسی ایران هم تقریبا از همان زمان فعالیت‌هایی برای شناسایی بهتر این گسل و مطالعه بر روی خطرات آن را آغاز کرده است.
دکتر وحید چگینی رئیس این موسسه در گفتگو با همشهری آنلاین، از خطرات بالقوه گسل مکران و احتمال بروز سونامی در دریای عمان خبر می‌دهد:
- آقای دکتر خطر وقوع سونامی در آب‌های جنوبی ما تا چه حد جدی است؟
این خطر واقعا وجود دارد. گسل مکران با طول 900 کیلومتر به موازات سواحل ما در دریای عمان کشیده شده است و از نظر موقعیتی این گسل به کشور ما نزدیک‌تر است تا به عمان. اگر این گسل فعال شود باعث زمین‌لرزه می‌شود و حتی ممکن است موجب سونامی شود.
- سابقه‌ای از فعالیت این گسل وجود دارد؟
آخرین فعالیت شدید این گسل به سال 1945 میلادی مربوط می‌شود که موجب یک زمین‌لرزه 8/7 ریشتری شده است. این زمین‌لرزه خسارت و تلفات زیادی در ایران و پاکستان داشته است اما متاسفانه آماری از این خسارات و تلفات در ایران نداریم. اما بر اساس منابع کشور پاکستان، این زمین‌لرزه در سواحل پاکستان بیش از 4هزار کشته بر جای گذشته است.
- این خسارت و تلفات ناشی از زمین‌لرزه بوده یا سونامی؟
هردو. در گزارش‌ها ارتفاع امواج تا 12 متر هم گزارش شده است و کوبیده شدن این امواج به سواحل باعث بروز خسارت و تلفات شده است. زلزله هم که خسارات خاص خودش را دارد.
- و تا چه حد ممکن است این گسل دوباره فعال شود؟
تاریخچه مکران نشان می‌دهد که در چند صده گذشته هر 60 سال یک‌بار این گسل یک زلزله بزرگ داشته و در فواصل این زلزله‌ها هم زمین‌لرزه‌های کوچک‌تر داشته است. بنابراین همواره این احتمال وجود دارد و همان‌گونه که در مورد زمین‌لرزه‌ها نمی‌توان زمان فعالیت یک گسل و وقوع زلزله را پیش‌بینی کرد، در مورد گسل مکران هم نمی‌توانیم زمان فعالیتش را پیش‌بینی کنیم. اما داستان سونامی تفاوت دارد.
- چه تفاوتی؟ مگر زمان وقوع سونامی به فعالیت این گسل بستگی ندارد؟
چرا. مطالعات ما نشان می‌دهد که اگر فعالیت مکران موجب زلزله‌ای به بزرگی بیش از 7 ریشتر شود، سونامی ایجاد می‌شود و این سونامی در زمان 15 تا 30 دقیقه به سواحل ما می‌رسد و سیستان و بخشی از هرمزگان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد به‌گونه‌ای که بلندی امواج در برخی نقاط ممکن است به 8 تا 10 متر برسد و ضربه موج و سیلاب خساراتی علاوه بر خسارات زلزله ایجاد کنند. حالا بحث این است که با امکانات خاصی مانند نصب دستگاه لرزه‌نگار بر روی گسل، می‌توان از این زمان 15 تا 30 دقیقه‌ای که طول می‌کشد تا امواج به سواحل ما برسد استفاده بهینه کرد و منطقه‌های آسیب‌پذیر را تخلیه کرد.
- برای پیش‌بینی احتمال وقوع سونامی دقیقا به چه امکانات سخت‌افزاری نیاز است؟
دستگاه اتوماتیک سنجش تراز آب دریا، دستگاه موج‌نگار (بویه) که ارتفاع، پریود و جهت موج را ثبت می‌کند، دستگاه لرزه‌نگار در خشکی و DART که دستگاه لرزه‌نگار در محل گسل است. علاوه بر این‌ها نیازمند نقشه توپوگرافی دقیقی از منطقه هستیم تا با کار مدل‌سازی مشخص کنیم که با شدت‌های مختلف زلزله و هر میزان ارتفاع موج، کدام منطقه و تا چه عمقی از خشکی را سیلاب فرا می‌گیرد.
- و ما چه میزان از این امکانات خاص را داریم؟
کمیسیون بین‌المللی اقیانوس‌شناسی (IOC) دو سری (هر سری شامل 3 عدد) دستگاه اتوماتیک سنجش تراز آب دریا به ما داده است که در اختیار سازمان نقشه‌برداری است و یک سری در چابهار و یک سری هم در جاسک نصب شده است. سازمان هواشناسی و سازمان بنادر و دریانوردی هم بویه در اختیار دارند. موسسه ژئوفیزیک و پژوهشگاه زلزله هم دستگاه لرزه‌نگار در اختیار دارند. اما لرزه‌نگار گسل یا دارت دستگاه گرانی است و دست‌کم 15میلیارد تومان قیمت دارد و ما این دستگاه را نداریم.
- خوب همین دستگاه‌های موجود هم که در اختیار نهادها و ارگان‌های مختلف است. این مساله کار را سخت نمی‌کند؟ هماهنگی را چگونه انجام می‌دهید؟
فلسفه ایجاد «مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی» بعد از سونامی سال 2004 جنوب‌شرق آسیا همین تسهیل همکاری بین نهادهای مرتبط بود. در واقع بعد از آن سونامی کارگروهی در مرکز ملی اقیانوس‌شناسی برای مطالعه موضوع و بررسی احتمال وقوع سونامی در سواحل کشور تشکیل شد. در این کارگروه نهادهای مختلف از ستاد حوادث غیرمترقبه، پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، دانشگاه تهران، سازمان‌های زمین‌شناسی، نقشه‌برداری و هواشناسی عضو بودند. البته مدت زیادی زمان صرف شد تا بالاخره تشکیل مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی به تصویب ارگان‌های مرتبط از جمله وزارت علوم و ستاد مدیریت بحران کشور رسید. اما در نهایت لازم است تا همه این نهادها کار خود را انجام دهند و اطلاعات را به‌موقع به مرکز هشدار مخاطرات دریایی بفرستند. لازمه این کار هم این است که سازمان مدیریت بحران این مجوز را به ما بدهد و ارگان‌های دیگر را قانع کند تا همکاری لازم را داشته باشند، در غیر این صورت کار فقط به صورت تفاهم بین چند مرکز جدا از هم پیگیری می‌شود.
- بعد از تشکیل مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی تا کنون چه کارهای عملی در مورد هشدار سونامی انجام شده است؟
ما کارهای مدل‌سازی سونامی را به صورت کامل انجام داده‌ایم. نقشه‌های سیلاب‌گرفتگی و عمق نفوذ و راه‌های فرار را آماده کرده‌ایم. در واقع با توجه به سناریوهای مختلف بر اساس شدت زلزله، مدل‌سازی ارتفاع امواج و نقشه سیلاب‌گرفتگی را آماده کرده‌ایم. ضمن اینکه گسل مکران طول زیادی دارد و بر اساس اینکه زلزله در کدام نقطه اتفاق بیافتد ماجرا متفاوت است و ما تمام این مسائل را در پیش‌بینی‌هایمان در نظر گرفته‌ایم. این اطلاعات در اختیار سازمان مدیریت بحران کشور قرار گرفته است تا هنگام خطر بتوانند امدادرسانی لازم را انجام دهند.
- آقای دکتر با وجود این سناریوهایی که مطرح می‌کنید ظاهرا سونامی در سواحل جنوبی ما اصلا مساله دور از انتظاری نیست. با این حساب مردم ساکن در این نواحی باید با خیال آسوده به زندگی خود ادامه دهند؟
زندگی در کنار دریا مجموعه‌ای از فرصت‌ها و تهدیدهاست. بیان این مساله نباید باعث ترس مردم شود. مردم به زندگی عادی خود ادامه می‌دهند اما باید آموزش لازم را هم ببینند تا در هنگام خطر با کمترین آسیب مواجه شوند. این هم بخشی از کاری است که ما انجام می‌دهیم و با چاپ کتاب و پوستر و کارهایی از این دست سعی داریم اطلاع‌رسانی مناسب را انجام دهیم. اما بحث اطلاع‌رسانی و هشدار به مردم مستلزم همکاری جدی نهادهای مختلف از جمله صدا‌و‌سیما، وزارتخانه‌ها، نیروهای مسلح و مدیریت بحران در سطح استان‌های آسیب‌پذیر است. مثلا لازم است تا آژیرهای خطر در مناطق ساحلی نصب شود و مردم آموزش ببینند تا اگر روزی زمین‌لرزه‌ای در استان‌های هرمزگان و سیستان رخ داد که معلوم شد منشع آن گسل مکران بوده است به سرعت مناطق ساحلی را ترک کنند و به مناطق مرتفع بروند.
- در صورت بروز سونامی نباید نگران نیروگاه اتمی بوشهر و تشدید فاجعه باشیم؟
سوابق تاریخی و بررسی‌های اولیه ما نشان داده است که به دلیل عمق کم خلیج فارس و وجود تنگه هرمز نباید نگران بوشهر و نیروگاه اتمی باشیم.
- و آیا می‌توان امید داشت که با وجود مرکز ملی پیش‌بینی و هشدار مخاطرات دریایی، در صورت احتمال بروز سونامی، این پدیده به موقع پیش‌بینی شود و خسارات آن به حداقل برسد؟
ما از نظر علمی هیچ مشکلی در این زمینه نداریم، ابزارهای لازم هم تا حدود زیادی در دسترس هستند. تنها مشکل روحیه همکاری و البته حمایت مسوولان است. در این چند سال کارهای خوبی انجام شده اما آْن آمادگی و تلاشی که باید در میان مسوولان نسبت به چنین خطر بالقوه‌ای وجود داشته باشد، مشاهده نمی‌شود. ضمن اینکه هرباری که مسوولان مختلف در نههادهای مرتبط با این موضوع عوض می‌شوند کار ما سخت‌تر می‌شود چون باید برای مسوولان جدید جلسه توجیهی بگذاریم و مستندات ارائه کنیم که خطر سونامی واقعا وجود دارد.
