- و باز هم هفته پژوهش و فناوری که به نظر می‌رسد تنها به یک هفته سمبلیک تبدیل شده است. هفته پژوهش و فناوری در چهاردهمین سال برپایی خود چه وی‍ژگی‌های برجسته‌تری نسبت به سال‌های گذشته دارد؟
وحید احمدی معاون پژوهشی وزارت علوم: امسال چهاردهمین سالی است که هفته پژوهش و فناوری برگزار می‌شود که این هفته با نخستین ماه‌های فعالیت دولت تدبیر و امید همراه شده است. هفته پژوهش و فناوری را در گستردگی بالایی برگزار می‌کنیم به طوری که در همه استان‌ها و دانشگاه‌ها برنامه‌های ویژه این هفته برگزار می‌شود. نحوه فعالیت دانشگاه‌ها در این هفته اینگونه است که همه دانشگاه‌ها برنامه‌های خاص خود را برگزار می‌کنند و فعالیت‌ها و دستاوردهای پژوهشی و فناوری خود را به نمایش می‌گذارند.
این کار در سراسر کشور برگزار می‌شود اما به صورت متمرکز در تهران نیز برنامه‌های جامعی داریم که علاوه بر برگزاری نمایشگاه پژوهش و فناوری در نمایشگاه بین المللی تهران مراسم تقدیر از برترین‌های پژوهش و فناوری نیز دستور کار است. نشست معاونان پژوهشی و فناوری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیز برگزار می‌شود. در این نشست رسالت سال‌های بعد و سیاست‌های کلان که در برنامه وزارت علوم قرار دارد مورد تاکید قرار می‌گیرد. دیدگاه‌های وزارت علوم ناظر بر پیشنهادات دانشگاه‌ها اعلام می شود. در آغاز کار دولت نیازمندیم حتما این برنامه‌ها اعلام شود تا دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی با هماهنگی یکدیگر فعالیت‌ها را پیگیری کنند.
امیدواریم نمایشگاه دستاوردهای پژوهش و فناوری زمینه تعامل و ارتباط بیشتر صنایع با مراکز تحقیقاتی را فراهم کند و زبان مشترک دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از این کانال ایجاد شود. در برنامه‌های امسال تاکیدی هم داریم بر فن بازار. در حاشیه آن کارگاه‌های علمی را خواهیم داشت. موضوعات دیگری که هفته پژوهش و فناوری امسال را متفاوت با سال‌های گذشته می‌کند برگزاری تالار گفتگوی ارتباط با صنعت، متقاضیان، بهره برداران و دانشگاه‌ها برای ارتباط با صنعت است تا زبان مفاهمه بین صنعت و دانشگاه ایجاد شود. مورد دوم غرفه‌ای برای ارائه نیازهای فناوری دستگاه‌های متقاضی کشور است. دستگاه‌های متقاضی نیازهای خود را اعلام می‌کنند و زمینه گفتگو و ارتباط و تفاهم و قرارداد ایجاد می‌شود. مورد سوم ایجاد محلی برای ارائه دیدگاه‌های خلاقانه و برتر است.
- شاید یکی از مهمترین اهداف نامگذاری روزها و هفته‌ها ترویج یک فرهنگ و فرهنگ سازی برای موضوعی خاص است. در میان برنامه‌هایی که برای هفته پژوهش مطرح کردید جای فرهنگ سازی به نظر خالی می‌آید.
درست می‌گویید اما ما تلاش می‌کنیم بحث فرهنگ سازی را با کمک روابط عمومی، رسانه‌ها و صدا و سیما فراهم کنیم. موضوع ما فرهنگ علم و فناوری است. خیلی از مجموعه‌های داخلی کشور و خیلی از افراد کارشناس هنوز مفهوم پارک‌های علم و فناوری را نمی‌دانند بنابراین لازم است که این فرهنگ سازی صورت گیرد. یکی از عوامل و مولفه‌های رشد و توسعه در دنیای پیشرفته و توسعه یافته همین پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش بنیان است. اگر این موضوع جا بیفتد علم می‌تواند ثروت‌زا باشد و اقتصاد را حرکت دهد. در حال حاضر دانشگاه‌های ما خروجی قابل توجهی دارند که می‌توان با ایجاد فضای فرهنگی مناسب زمینه تشکیل شرکت‌های دانش بنیان را فراهم کرد تا بحث اشتغال و کمک به رفع نیازهای کشور صورت گیرد.
- بارها گفته شده است که اشتغال وظیفه دانشگاه‌ها نیست اما شما صحبت از اشتغال در سایه سیاست‌های وزارت علوم می‌کنید.
بله چون یکی از دغدغه‌های ما اشتغال فارغ التحصیلان است. دنیای پیشرفته به سمت ایجاد فضای اشتغال و اقتصاد دانش بنیان رفته است اما متاسفانه هنوز این فرهنگ در کشور ما شناخته شده نیست. اگر بتوانیم با کمک رسانه ملی و سایر رسانه‌ها به خصوص آنها که مخاطبان زیادی دارند فرهنگ سازی کنیم می‌توان نسبت به آینده امیدوار بود. برای تحول در کشور باید به سمت شرکت‌های دانش بنیان برویم تا در پارک‌ها و مراکز رشد مستقر شوند و برای خود تولید ثروت کنند.
- پژوهش و فناوری نیاز به تعامل با جهان علم و فناوری دارد. متاسفانه در سال‌های اخیر ارتباط دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ما با پایگاه‌های علمی بسیار محدود بوده است. وضعیت این ارتباط را چگونه می‌بینید. این ارتباط را لازم می‌دانید؟
متاسفانه در سال‌های گذشته که تحریم بسیار سنگین شده بود این ارتباط تقریبا از بین رفته بود. چیزی در حدود 60 درصد ارتباط دانشگاه‌های ما با فضاهای علمی دنیا قطع شده است. در دنیای علمی اگر صحبت از شکوفایی می‌شود به خصوص در تحصیلات تکمیلی بدون پایگاه‌های علمی دنیا میسر نخواهد شد. متاسفانه این ارتباط به دلیل تحریم‌ها و مشکلات مالی قطع شده بود. فضای بعد از مذاکرات هسته‌ای این امیدواری را ایجاد کرده است که بتوانیم مشکلات را حل کنیم. با تدبیر و مدیریت درست این مشکل حل می‌شود. از دولت و مجلس انتظار است که حداقل بخش اعتبارات را تامین کنند زیرا بسیاری از دانشگاه‌ها نتوانسته‌اند هزینه عضویت خود را بپردازند. امیدواریم با کمک دولت و مجلس و همچنین فضای مناسب بین المللی که ایجاد شده است این مشکل رفع شود.
- فرض که اینگونه ارتباط‌ها نیز برقرار شود ما با مشکل دیگری نیز در علم و پژوهش روبرو هستیم ؛ دعوای ISI و ISC. ISI و ISC دو مقوله‌ای هستند که به نظر می‌رسد در دولت‌های متفاوت با برخوردهای سیاسی روبرو می‌شوند. دولتی ISI را ملاک عمل می‌داند و دولتی دیگر ISC. چرا علم اینگونه باید سیاست زده شود. آیا اصلا اعتقادی به این موضوع دارید؟
بحث مقاله یک استاندارد بین المللی است اما کشورهای توسعه یافته غیر از مقاله چیزهای دیگری هم دارند. پتنت، ثبت اختراع، جوایز بین المللی و ... طرح‌های بزرگ بین المللی. ورود ما به بحث مقالات دنباله روی حرکتی است برای عرض اندام در دنیای خارجی. بنابراین باید در زمینه مقالات ظهور و بروز داشته باشیم. اگر تهران، امیرکبیر، شریف بخواهند بگویند خروجی داریم باید در این زمینه ورود کنند و مقاله داشته باشند. خوشبختانه این حرکت خوب شروع شده و در رشته‌های فنی جا افتاده است. در رشته‌های علوم انسانی نیز ظرفیت بالایی داریم. علوم انسانی اینقدر در ایران ظرفیت دارد که می‌توانیم در دنیا به عنوان مرکز تولید علم باشیم. البته به نظر من نمایه شدن مقالات محققانمان در نشریات خارجی هم فرصت است و هم تهدید. فرصت از این لحاظ که خیلی از دانشگاه‌ها و اساتید که قبلا فکر می‌کردند این توانایی را ندارند در دنیای علم مطرح شوند مقالات مطرحی را به دنیا عرضه کردند و به وضعیتی رسیدیم که در مجلات برتر دنیا صاحب سطح هستیم و مقالات معتبری می‌دهیم اما این مشکل را هم داریم که صرفا مقاله نباید باشد. باید به حوزه تولید فناوری هم نگاه کنیم. مقاله همه موضوع ما نباید باشد. نباید اساتید و محققان تنها به خاطر پرستیژ مقاله بدهند و هیچ کار فناورانه‌ای که در رفع مشکلات تاثیرگذارند انجام ندهند. الان که توانمندی‌ها بالا رفته است باید بیاییم شاخص‌های دیگری در کنار مقاله تعریف کنیم. طرح ملی، پروژه ملی، رفع نیازهای کشور اینها هم معیار قرار داده شود. حرکت‌هایی شده و ملاک‌هایی درنظر گرفته شده که امیدواریم نهادینه شود. بنابراین قدم بعدی این است که از مقاله عبور کنیم و در کنار آن بحث‌های تکمیلی را مدنظر قرار دهیم.
دیدگاه‌های متفاوتی درباره ISI و ISC وجود دارد. توجه داشته باشید در مقطعی ISC حرکتی بود که باید مورد توجه قرار می‌گرفت و در مقطعی دیگر فقط ISI برای نمایش قدرت علمی کشور ضروری بود. بنابراین تصور نمی‌کنم مقالات علمی و نمایه شدن آنها در ISI یا ISC تحت تاثیر مسائل دولت‌ها و سیاست‌ها قرار گرفته باشد. یک مقطعی ISI را استارت زدیم بعد که حجم زیادی تولید مقاله داشتیم باید مجلات را توسعه می‌دادیم و سطح علمی آنها را بالا می‌بردیم. حالا زمان پتنت و اختراع است. وقتی استادی 100 مقاله دارد و به عنوان پیشرو علمی و صاحبنظر و صاحب فکر تثبیت شده چرا نباید به سمت تولید برود. الان در مرحله سوم یعنی پیشروی علم هستیم. مرحله چهارم تولید فناوری و تجاری سازی است که هدف هفته پژوهش و فناوری نیز در مرحله چهارم قرار دارد.
- یعنی اعتقاد دارید در هر مرحله نوعی سیاست پژوهشی و علمی باید برای مقالات داشته باشیم؟
خیلی از محققان و مراکز علمی دنیا به دنبال مقالات علوم انسانی ما هستند. خیلی خوب است که بتوانیم مقالات علوم انسانی را در مجلات داخلی خودمان که دارای اعتبار مناسب هستند نمایه کنیم تا مجلات ما در دنیا مطرح شوند. الان استادی که برای خارج مقاله می‌نویسد اگر اعتبارات لازم را به او بدهیم و مقالاتش در داخل نمایه شود به طور حتم سطح مجلاتمان افزایش می‌یابد. چرا سطح مجلات داخلی بالاتر نرود. از چین و کره چه چیزی کم داریم. یکی از پارامترهای توسعه علمی مجلات سطح بالا است. الان باید سطح مجلات علوم انسانی ما بالا باشد و دنیا به آن رجوع کند. این امر در توسعه یافتگی موثر است.
- اما هنوز در ارتقاء نمایه شدن مقالات در مجلات معتبر خارجی امتیاز بیشتری دارد؟ همه جا ISI نشانه برتری است. چگونه می‌توان با وجود این رویه از این مراحل به سلامت عبور کرد؟
نکته دقیقی اشاره کردید. همیشه در جهان سوم هر حرکت آفت زیادی را به همراه دارد. وقتی تحصیلات تکمیلی را شروع کردیم از دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری انتظار ظرفیت بالایی داشتیم. اما الان با این آفت مواجهیم که افراد تولید انبوه مقاله را رها نمی‌کنند. بنابراین باید مدیریت دیگری داشته باشیم و تغییر دیدگاه ملی داشته باشیم و شاخص‌ها را اصلاح کنیم. فرهنگ را تغییر دهیم و روندها را عوض کنیم که درگیر اینگونه چالشها نشویم.
- شما گفتید که ما در مرحله سوم قرار داریم. به نظر بنده ما هنوز سطح مجلات ما بسیار پایین است و ضریب نفوذ پایینی دارند. چگونه می‌توان با این وضعیت از مرحله دوم به مرحله سوم رسید؟
کاملا درست می‌گویید اما بدانید که ما هنوز از مرحله دوم عبور نکرده‌ایم. ما نمی‌توانیم بگوییم از مرحله دوم عبور کرده‌ایم. ما همزمان با این مرحله وارد مرحله سوم می‌شویم. ما سطح و تعداد مقالات را نمی‌توانیم پایین بیاوریم اما باید وارد مرحله سوم بشویم و مدیریت اقتضا می‌کند که استارت مرحله سه را بزنیم.
- تکلیف موازی کاری‌های متولیان پژوهش و فناوری چه می‌شود؟ آیا معاونت پژوهشی وزارت علوم و معاونت علمی ریاست جمهوری بالاخره به تفاهم می‌رسند. این دو در دولت‌های قبل اختلافات عمیقی داشتند و همدیگر را نمی‌پذیرفتند.
هدف این است که بین دو دستگاه هماهنگی باشد و خوشبختانه توافقات خوبی در این زمینه شده است. قرار است کارگروهی مشترک تشکیل شود تا راهکارهای این تفاهم و همکاری صورت گیرد و اگر برخی دستورالعمل‌ها اشکال دارد اصلاح شود. بنابراین این نوید را می‌دهم که در دولت یازدهم نکته دقیقی که به آن اشاره کردید یعنی اختلاف معاونت پژوهشی وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری رفع خواهد شد. تاکید رئیس جمهوری نیز بر هماهنگی معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و بخش پژوهشی وزارت علوم است. از شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری نیز به عنوان مرجع هماهنگی تمام دستگاه‌ها انتظار می‌رود که نظم بهتری در برگزاری جلسات داشته باشد تا این مشکلات به حداقل برسد.
- بودجه پژوهش همچنان دچار تنگ نظری‌ها و بی‌توجهی‌هاست. از زمان معاونت دکتر رضا منصوری تا حضور شما در این معاونت هنوز سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی تامین نشده است. دولت یازدهم چه نگاهی به پژوهش خواهد داشت؟
حدود 8 دهم درصد سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی است در حالی که باید این رقم به بیش از دو درصد می‌رسید. عقب افتادگی از برنامه با شرایط فعلی کاملا مشهود است. در پیشرفت کلی پروژه‌ها اعتبارات در خیلی از ردیف‌های ما صفر است. در حالت خوشبینانه اگر همین ردیف‌ها نیز تخصیص داده شود باز هم سهم پژوهش تا پایان سال از تولید ناخالص ملی به یک درصد هم نمی‌رسد. خبرهای خوبی درباره بودجه پژوهشی ندارم اما امیدواریم مجلس و دولت دست به دست هم بدهند و طرح‌هایی که آغاز شده به ویژه طرح‌های کاربردی را مورد توجه قرار دهند. معاونت برنامه ریزی ریاست جمهوری نیز با توجه به عنایت رهبر معظم انقلاب به پژوهش و فناوری نگاه ویژه‌ای در بودجه 93 به این بخش داشته باشند.
