سالها پیش، مصادف با سیزدهم تیرماه، فردی که توسط سگ هاری گزیده شده بود، با درمان‌های «لویی پاستور» نجات پیدا میکند. این فرد، اولین نجات‌یافته بیماری‌هایی می‌شود که از حیوان‌ها به انسان‌ها منتقل می‌شوند و روز نجات نیز، روز بیماری‌های مشترک انسان و حیوان نام می‌گیرد.
جالب است بدانید اقدام نامگذاری سیزدهم تیرماه به عنوان روز بیماری‌های مشترک انسان و حیوان، اقدامی است که توسط وزارت بهداشت ایران به سازمان جهانی بهداشت، پیشنهاد شد و از این پیشنهاد ایرانی استقبال هم شد. به بهانه روز جهانی بیماری‌های مشترک انسان و دام، گفت‌وگویی با دکتر محمد رضا شیرزادی رئیس مرکز مبارزه با بیماری‌های مشترک انسان و حیوان وزارت بهداشت در رابطه با بیماری سالک و راه‌های انتقال و پیشگیری از آن انجام داده‌ایم.
دکتر شیرزادی مبارزه با بیماری سالک را از اولویت‌های امسال این وزارتخانه برمی‌شمرد و لزوم هماهنگی بین بخشی برای مهار سالک را از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه اعلام می کند.
- بعضی ها فکر می کنند سالک اسم یک پشه است.
سالک اسم یک بیماری انگلی است که توسط پشه خاکی منتقل می‌شود و دو نوع شهری و روستایی دارد که در نوع روستایی، جوندگان صحرایی مخزن بیماری هستند و پشه خاکی‌هایی که در لانه جونده‌ها زندگی می‌کنند باعث انتقال بیماری به انسان می‌شوند، اما در نوع شهری، انسان‌های مبتلا مخزن بیماری هستند و پشه خاکی‌هایی که در مناطق شهری هستند با گزش افراد مبتلا، باعث انتقال بیماری به سایر افراد می‌شوند.
- در سایر مراحل بیماری هم، نوع شهری و روستایی آن تفاوت دارند؟
بیماری معمولاً یک دوره کمون (نهفتگی) دارد که در نوع روستایی، معمولاً بین 4 تا 6ماه و در نوع شهری کوتاه‌تر است و بعد از گزش پشه خاکی آلوده، انگل به پوست انسان منتقل می‌شود و بعد از طی دوره کمون به صورت یک قرمزی کوچک بروز میکند که بعداً کم کم فرورفتگی در آن ایجاد می‌شود و از وسط ایجاد زخم میکند که این زخم از اطراف، گسترش پیدا میکند و ضایعه‌ای زخمی شکل را به وجود می‌آورد.
ضایعه در نوع روستایی، مرطوب، چرکی و دارای ترشحات غلیظ است ولی در نوع شهری، ضایعه معمولاً خشک است. به همین خاطر هم هست که نوع روستایی را نوع مرطوب و نوع شهری را نوع خشک هم می‌گویند.
- بنابراین چه اقدامات پیشگیرانه‌ای می‌توان انجام داد؟
یک سری اقدامات مثل برنامه‌ریزی‌های کشوری، انجام شده که کنترل بیماری در نوع روستایی، از طریق مبارزه با مخزن که همان جوندگان هستند و کنترل ناقل یعنی پشه خاکی، پیگیری می‌شود و در نوع شهری بیماریابی فعال بیماران و درمان بیماران، پانسمان ضایعه و پیگیری درمان تا بهبودی بیماران را شامل می‌شود.
- در ایران شیوع نوع شهری بیشتر است یا روستایی؟
در ایران نوع روستایی شیوع بیشتری دارد و بسیاری از استان‌های کشور مثل خراسان شمالی، رضوی و جنوبی و همچنین استان‌های گلستان، سمنان، تهران، قم، فارس، اصفهان، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، سیستان و بلوچستان و ایلام از استان‌های آلوده هستند که در همه این استان‌ها، در برخی مناطق نوع روستایی و در برخی مناطق نوع شهری غالب است. ولی در مجموع نوع روستایی بیش از نوع شهری است.
- میزان این شیوع در ایران چقدر است؟ آیا خطر محسوب می‌شود یا خیر؟
شیوع بالاست به این معنی که برخی از مناطق نام برده جزء منطقه‌های هایپر آندمیک (شیوع بسیار بالا در دنیا) محسوب می‌شوند که مثلاً برخی از مناطق استان اصفهان را هم شامل می‌شود.
یا در برخی از مناطق دیگر ایران، شما خانواده‌ای را نمی‌بینید که در طول عمرش، مبتلا به سالک نشده باشد و در بسیاری از موارد مهاجرت افرادی که به مناطق آندمیک رفته‌اند و ابتلای آنها به سالک، باعث می‌شود وقتی که به شهرشان برمی‌گردند، بیماری را به شهر خودشان ببرند که در واقع این بیماری به جایی که قبلاً وجود نداشته می‌رود و چون پشه خاکی‌ها آنجا هستند، باعث انتقال آلودگی از نوع شهری می‌شوند.
- چه مواردی به شیوع سالک، دامن می‌زند؟
عوامل مختلفی مثل توسعه کشاورزی، شهرک‌سازی‌های غیراصولی، وجود خانه‌های مخروبه و قدیمی و عدم جمع‌آوری صحیح زباله‌ها از مواردی هستند که مکان مناسبی را برای تکثیر ناقل بیماری و حتی تکثیر مخزن بیماری (در نوع روستایی) فراهم می‌آورند و باعث تداوم بیماری می‌شوند.
ضمن اینکه مهاجرت افراد حساس از مناطق آندمیک هم باعث افزایش موارد بیماری می‌شود. مورد دیگری که متاسفانه وجود دارد این است که در مناطق آندمیک چون افراد زیاد با این بیماری سر و کار دارند وقتی دچار سالک می‌شوند، برای درمان مراجعه نمی‌کنند و معتقدند خودش خوب می‌شود، اما همین عدم مراجعه به مراکز درمانی باعث تداوم بیماری می‌شود یعنی در نوع شهری، پشه خاکی ممکن است آنها را نیش بزند و آلودگی را به فرد دیگری منتقل کند پس بنابراین بسیار مهم است که حتی در مناطق آندمیک که مردم بیماری را می‌شناسند و می‌دانند که سالک بیماری است که خودش خوب می‌شود، پس از بروز علایم برای درمان به مراکز بهداشتی مراجعه کنند.
- گزش پشه خاکی با گزش پشه معمولی تفاوت دارد؟
سالک اصلاً خارش ندارد یعنی وقتی زخم ایجاد شد اصلاً خارش ندارد و وقتی پشه فرد را می‌زند ممکن است فقط در حد گزش پشه معمولی متوجه شوید.
- ضایعات پوستی مشخصه خاصی ندارد؟
هرگونه ضایعه پوستی که بیش از دو هفته طول بکشد مشکوک به سالک است. حالا ممکن است به شکل یک زخم بوده یا حالت پوسته پوسته شونده داشته باشد یا خشک باشد یا ترشحات غلیظی داشته باشد که همه اینها مواردی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرد، اما باز هم تاکید می‌کنم که برای تشخیص دقیق‌تر باید به مراکز بهداشتی مراجعه کنند چرا که درمان این بیماران رایگان است که با استفاده از دارویی به نام گلوکانتیسم انجام می‌شود. البته لازم است این را هم بگوییم که درمان دردناکی است و بیماران برای بهبودی باید آن را تحمل کنند.
- این دارو، تزریقی است؟
بله! دارو را تزریق می‌کنند و بیماران باید به این پذیرش برسند که با وجود دردناک بودن درمان، آن را ادامه بدهند. البته درمان این بیماری شامل دو نوع موضعی (کرایو و تزریق موضعی داخل ضایعه سالک) و یک درمان سیستمیک یعنی تزریق در عضله است که هر کدام شرایط خاصی را می‌طلبد. البته ما همه بیماران مبتلا به سالک را درمان نمی‌کنیم به خصوص در نوع روستایی.
- چرا؟
برای اینکه در نوع روستایی، بیماری دوره‌ای سه تا شش ماه دارد و بیمار هم مخزن آلودگی محسوب نمی‌شود و خودش هم خوب می‌شود، ضمن اینکه ایجاد ایمنی در فرد میکند. بنابراین ما برخی از موارد را تحت درمان قرار می‌دهیم که این موارد شامل افرادی می‌شود که ضایعه‌ای در صورت دارند که مشکل زیبایی برایشان ایجاد می‌شود یا روی مفاصلش باشد یا اندازه‌ای بزرگتر از حد معمول داشته باشد یا تعدادش زیاد باشد، در نوع روستایی تحت درمان قرار می‌گیرند.
اما در نوع شهری به دلیل اینکه همه بیماران، مخزن بیماری هستند در صورتی که سالک تشخیص داده شود، بلافاصله درمان شروع می‌شود چون اگر درمان نکنیم، زنجیره انتقال تداوم پیدا میکند. از طرف دیگر در نوع روستایی، نوعی ایمنی نسبی ایجاد می‌شود لذا صبر می‌کنیم تا بیماری خودش برطرف شود تا ایمنی هم نسبت به سالک در فرد به وجود آید.
- در نوع شهری که گفتید درمان الزامی است، اگر درمان مناسب انجام نگیرد چه اتفاقی می‌افتد؟
اگر درمان نشود، ضایعه به مدت شش ماه تا یک‌سال طول می‌کشد و به تدریج بزرگ می‌شود و پس از آن بهبود پیدا میکند، اما مشکلی که وجود دارد این است که طی بهبودی، ممکن است عفونت‌های دیگری هم به وجود بیاید و باکتری‌های دیگری روی زخم سوار بشوند، و علاوه بر اینها طی بهبودی، ضایعه زخمی شکل بدقیافه‌ای وجود دارد که برای بیمار از لحاظ روانی، مشکل ایجاد میکند به خصوص اگر ضایعه روی صورت و یا دست بیمار باشد و بالاخره اگر درمان نشود، ضایعه بزرگ می‌شود که پس از بهبودی، جوش آن گاهی باقی می‌ماند که این جوش گاه تا آخر عمر، همراه بیمار است و این اثر به جا مانده بیمار را آزار خواهد داد.
- آیا این بیماری قابل انتقال از انسان به انسان هم هست؟
خیر، این بیماری از شخصی به شخص دیگر منتقل نمی‌شود و برای تداوم بیماری، حتماً پشه آلوده‌ای باید وجود داشته باشد.
