این شرایط موجب شد که در روز‌های اخیر مدیر گازرسانی شرکت ملی گاز ایران با اشاره به تولید روزانه ۵۰۰ میلیون مترمکعب گاز و پیش‌بینی مصرف ۶۷۰ میلیون مترمکعب در زمستان امسال، از کسری روزانه ۱۷۰میلیون مترمکعب گاز طبیعی در زمستان ۸۶خبر دهد.
شرایطی که بی‌شک با یک حساب ساده، شرایطی نامتعادل و بحرانی را نشان می‌دهد و اجرای یک برنامه عملی را ضروری می‌سازد.
مصرف انرژی در ایران از رشد لجام‌گسیخته‌ای برخوردار است و در حال حاضر با توجه به نبودن تعادل اقتصادی در این بخش، روند مصرف و تولید مخرب است و نمی‌تواند ادامه یابد.
برای تعادل اقتصادی تولید و مصرف انرژی باید قیمت و مصرف رابطه معنی‌داری داشته باشد و رابطه آن با تورم به شکل مستقیم در اقتصاد ایران روشن و تعریف شود.شرایط مخرب پیش‌گفته در سال جاری موجب شد تا مجلس شورای اسلامی برای بنزین راه حل خاصی بیاندیشد و قانون سهمیه‌بندی را تصویب کند.
اگر از شرایط رخ داده در زمینه بنزین درس گرفته نشود شرایط مشابهی در انتظار بخش‌های دیگر انرژی در ایران است و باید با سهمیه‌بندی سامان داده شود.
اهرم قیمت تنها راهی است که می‌تواند به برقراری تعادل میان مصرف و تولید منجر شود. با این رویکرد بخش‌هایی که در ایران انرژی تولید می‌کنند، مثل گاز و برق و فرآورده‌های نفتی از رشد قابل قبول و متناسب با مصرف برخوردار خواهند شد.
اگر دولت علاقه‌مند است تا تاثیر تورمی قیمت بر مصرف این‌گونه فرآورده‌ها در اقتصاد و بر مصرف کنندگان نمودار نشود می‌تواند هزینه تحمیل شده بر مصرف کننده نهایی را به شکل‌های مختلف از جمله یارانه مستقیم به آنان باز‌گرداند.
در صورت برنامه‌ریزی نکردن برای این بخش‌ها، باید آینده غیرقابل قبولی برای مردم پیش‌بینی کرد. متعادل نبودن مصرف و تولید در بخش گاز در حال حاضر موجب شده است علاوه بر واردات گاز از ترکمنستان، مسئله ذخیره‌سازی گاز در مخازن زیرزمینی در فصل تابستان که مصرف کاهش می‌یابد برای تامین مصرف در زمستان مورد توجه قرار گیرد.
این رویکرد در دیگر کشور‌ها با توجه به سود و زیان ناشی از آن، توسط بخش خصوصی و برای تامین نیاز مصرف کنندگان انجام می‌شود ولی در ایران به دلیل دولتی بودن ساختار بخش گاز، بستری متفاوت دارد.
قطع گاز در زمستان سال‌های 75 و 76 - زمانی که مصرف در شهر‌ها با توجه به سیاست کاهش مصرف سوخت‌های مایع در حال رشد بود- به یک امر روزمره تبدیل شده بود. ذخیره‌سازی به یک ایده عملی تبدیل و تصویب شد. این طرح که ساده‌تر از برنامه‌ریزی برای حذف یارانه و اصلاح ساختاری این بخش بود، به‌صورت جدی در سال 78 تصویب و بررسی‌های فنی آن آغاز شد.
با وجود اهمیت و ضرورت موضوع و گذشت مدت طولانی از آن زمان، هنوز این طرح به نتیجه نرسیده است. شاید برخی یک دلیل تأخیر را اختلاف میان شرکت ملی گاز و شرکت ملی نفت در اجرای طرح اعلام کنند یا این‌که تخصیص داده نشدن بودجه را دلیل آن بدانند.
باید بپذیریم که در بخش انرژی کشور اگر امکان سرمایه‌گذاری وجود داشته باشد این سرمایه‌ها به بخش‌های بالادستی نفت هدایت می‌شود، چرا که امکان قطع صادرات نفت خام به دلیل نیاز کشور عملی نیست و سود‌ده‌ترین بخش انرژی برای سرمایه‌گذاری این بخش است. بنابراین طبیعی است که طرح‌های مطرح در زمینه‌های پایین دستی نفت به درد کم‌توجهی مبتلا باشند.
طرح‌های ذخیره‌سازی گاز
مدیر ذخیره‌سازی شرکت ملی گاز عقیده دارد؛ باید 10 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی ذخیره سالانه داشته باشیم.او بر این باور است که برای ایجاد یک شرایط با ثبات در مصرف گاز باید حداقل 10 تا 15 درصد مصرف، ذخیره‌سازی شود.
به گفته عبدالحسین ثمری، ذخیره‌سازی گاز از روند توسعه گازرسانی عقب و از یک تأخیر زمانی برخوردار است. یکی از دلایل تأخیر، نبودن برنامه مشخص و قرار نداشتن این وظیفه در یک جایگاه قانونی مشخص است. وی عقیده دارد که در حال حاضر ذخیره‌سازی گاز از مسئولیت‌های شرکت ملی گاز است و مدیریت مشخصی در این شرکت برای آن ایجاد شده است ولی آیا تأخیر موجود قابل جبران است؟
در این مورد ثمری می‌گوید: باید با شتاب بیشتری کار کرد تا عقب‌ماندگی‌ها جبران شود. به گفته وی 2 طرح قدیمی و مهم که مقدمات اجرایی شدن آن نیز فراهم شده طرح یورتشای ورامین و سراجه قم است. مخزن یورتشای در بخش آغازین از مرحله دوم قرار دارد.
در این مرحله اطلاعات به‌دست آمده باید بررسی مهندسی شود که یک شرکت فرانسوی مشاور در حال بررسی و انجام کار است.
وی برآورد اولیه مالی برای ذخیره‌سازی 600میلیون مترمکعب گاز طبیعی در این مخزن را 110 میلیون دلار اعلام کرده و می‌گوید؛ از این مبلغ تاکنون کمتر از 20 میلیون دلار هزینه شده است.
با توجه به این اظهارات به نظر می‌رسد که طرح هنوز با کندی پیش می‌رود و به نظر نمی‌رسد که این طرح در سال جاری به نتیجه برسد و کمبود گاز مورد نیاز برای مصرف‌کنندگان در زمستان امسال قابل پیش‌بینی است.
ثمری در مورد طرح سراجه قم نیز می‌گوید، مطالعات مشترکی از سوی شرکت ملی نفت و شرکت ملی گاز انجام شده و شرکت ملی گاز در حال حاضر 30 درصد از فعالیت‌های مورد تعهد خود را که شامل نصب تأسیسات فرآورشی تخلیه مخزن می‌شود انجام داده است.
به اعتقاد وی اگر شرکت ملی نفت بخش مورد تعهد خود را در بخش بالادستی در موعد مقرر انجام دهد انتظار می‌رود که امسال از تأسیسات مخزن بتوان بهره‌برداری کرد. ثمری ابراز امید‌واری می‌کند که این طرح تا سال 78 در مرحله نخست احداث ایستگاه تزریق گاز با ظرفیت 7 میلیون مترمکعب باشد.
همچنین خاطرنشان می‌کند‌که ظرفیت پیش‌بینی شده برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی در سراجه قم از 5/1 میلیارد مترمکعب به 5/2 میلیارد مترمکعب و حتی 5/3 میلیارد مترمکعب افزایش یافته است.
بحران و جیره‌بندی
به نظر می‌رسد اگر امکان ذخیره‌سازی گاز فراهم نشود خانوارهای ایرانی در زمستان پیش رو برای تامین گاز مصرفی در روز‌های سرد زمستان مانند سال‌های گذشته با مشکلاتی همراه باشند.
ذخیره‌سازی گاز نیز یک درمان مقطعی است و در صورت اصلاح نشدن ساختار‌های اقتصادی در بخش گاز همان‌گونه که مدیرعامل شرکت ملی گاز اوایل سال جاری از احتمال سهمیه‌بندی گاز در کشور سخن گفته، باید آن کابوس را انتظار کشید. وی تاکید کرده بود، در صورت رشد مصرف با شدت فعلی باید گاز را نیز مانند بنزین جیره‌بندی کرد.
تکرار سناریو‌های مشابه در بخش‌های مختلف تولید انرژی در کشور، نشان می‌دهد که سیاست نادرستی در این بخش‌ها دنبال می‌شود.با رشد مصرف وناکافی بودن سرمایه‌گذاری‌ها برای تامین نیاز مصرف کنندگان در شرایط ایجاد تنگنا، جیره‌بندی مسئله‌ای است که در گاز و دیگر فرآورده‌های مایع نفتی تکرار خواهد شد.
در واقع اگر تا پیش از آن‌که دیر شود از اهرم‌های قیمتی در بخش‌های مختلف انرژی کشور مثل برق و گاز و دیگر فرآورده‌های نفتی مایع استفاده نشود، باید انتظار رویداد‌ها و روند مشابه در هریک از این بخش‌ها را داشت.
راه حل نیز چیزی جز این نیست که دولت با آزادسازی و مقررات‌زدایی در بخش انرژی به خصوصی‌سازی و متعادل کردن قیمت‌ها روی آورد و از ادامه سیاست‌های جاری که به تداوم و افزایش مشکلات منجر می‌شود، خود‌داری کند.
بی‌شک بخش انرژی در انتظار رویدادی است که روند آن از همین امروز قابل پیش‌بینی است و اگر این رویداد پیش رو، از یک برنامه‌ریزی مناسب برخورد نشود، طبیعی است شرایط مشابهی که امروز در زمینه بنزین شاهدیم در آینده نزدیک در انتظار ماست.
