مسافر قدیمی مدت‌ها سوار بر اسب یا شتر در بیابان راه می‌رفت و وقتی از خستگی راه کویر، نفسش خشک و ضربان قلبش نامیزان می‌شد، ناگهان چشمش به جمال چهاردیواری امنی روشن می‌شد که آرامش و آسایش را به او هدیه می‌داد؛ جایی که ما با نام کاروانسرا می‌شناسیمش.
و اما ایرانی با ذوق مثل همه هنرهای دیگرش، تنها به کاربری بنا توجه نمی‌کند و این بار هم دست به ابتکار و آفرینش می‌زند. هر آب و هوایی معماری خاص خودش را می‌طلبد و هر دوره‌ای سبک زیبای جدیدی را. مثلا نوع معماری کاروانسرا در مناطق کوهستانی کاملا با سبکی که در کرانه‌های پشت خلیج یا نواحی کویری مرکزی به کار می‌رود، فرق می‌کند و تازه هر کدام از این سبک‌ها هم به انواع متفاوت و زیبا تقسیم می‌شود.
بد نیست بدانید
کاروانسرای حاج مهدی نراقی در جاده نراق- کاشان. کاروانسرای شاه‌عباسی مشهور به قصر نادر در جنوبی‌ترین نقطه شهر ورامین قرار دارد و کاروانسرای قاسم‌خانی از کاروانسراهای معروف یزد است.
تعداد بسیار کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور ساخته شده‌اند.
از نمونه‌های زیبای کاروانسراهای 8ضلعی می‌توان کاروانسراهای امین‌آباد – خان خوره و ده‌بید را نام برد.
مانند مدارس و مساجد و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی و فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. دو نمونه خوب این نوع کاروانسراها، کاروانسرای جوشاب و کاروانسرای دو کوهک است.
تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون‌دار بنا شده‌اند و از آنها معمولا برای اسطبل استفاده می‌شده است که نمونه‌های خوب آن کاروانسرای عسگرآباد و کاروانسرای خاتون‌آباد است.
از ادوار اسلامی طرح 4 ایوانی هم باب شد.
گروهی از کاروانسراها هم طرح ثابتی ندارند که مهم‌ترین آنها کاروانسرای شاه عباسی جلفا و کاروانسرای سبزوار است.
شترخانه (دیرگچین)
شترخانه‌ها از اجزای اصلی و جزء جدانشدنی کاروانسراها بودند. حیوان باید سیر و سرحال باشد تا بتواند خوب از عهده کارش بربیاید.
اینجا در واقع مهمانسرای حیوانات است. معمولا یک نفر هم به عنوان تیماردار در اینجا مشغول به کار بوده که البته فقط مواقعی که یک مسافر پولدار گذرش به کاروانسرا می‌افتاد، پولی به دست می‌آورد؛ چون مردم معمولی خودشان تیماردار حیوانشان بوده‌اند.
پلکان سنگی
وظیفه این پله‌های سنگی این بود که در مواقع خطر و حمله دزدان به کاروانسرا، مدافعان همیشه آماده را به پشت‌بام هدایت کند. در گذشته به دلیل ناامنی راه‌ها، کاروانسراها بیشتر به یک دژ نظامی شبیه بوده‌اند.
دیر گچین
هنوز وارد که می‌شوی بوی شدید فضولات چهارپایان به مشامت می‌‌‌خورد. یک لحظه فکر می‌کنی زمان به عقب برگشته و اینجا توقفگاه شتران رها شده از بار سنگین کاروان است. اما از این خبرها نیست؛ بر اثر بی‌توجهی و بی‌مسئولیتی، این بنای منحصر به فرد به آغل حیوانات تبدیل شده است. دیر گچین - کاروانسرایی که پی آن مربوط به دوران ساسانیان است و بنای فعلی آن 400 سال قدمت دارد - حالا در وضعیت بسیار بدی به سر می‌برد. این کاروانسرای 4 ایوانی با مساحت 10 هزار متر مربع، از مهم‌ترین کاروانسراهای ایران و نمونه تیپیک کاروانسراهای با پلان منظم است.
کاروانسرای حاج مهدی نراقی
به گره‌چینی‌‌های شگفت‌انگیز درهای چوبی نگاه کنید. این درها متعلق به حجره‌های کاروانسرای حاج مهدی نراقی است. در همه کاروانسراها به این نوع حجرهها - که محل استراحت مسافران است - بر می‌خوریم. هیچ‌کدام از این حجرهها مفروش نبوده و مسافران با آگاهی از این مسئله، همیشه همراه خود حصیر یا گلیمی می‌آوردند تا به عنوان زیرانداز استفاده کنند. این کاروانسرا توسط حاج مهدی نراقی و در حدود 180 سال پیش بنا شده است.
کاروانسرای شاه عباسی
وارد اینجا که می‌شوی کافی است کمی تخیل کنی تا صدای زنگ شترهای کاروان را احساس کنی. شاه عباس برای به رخ کشیدن اقتدارش می‌خواست که جاده‌ها امن باشند و جهانگردان در آسایش. پس دستور داد کاروانسراهای بسیاری ساختند که اکثرا با فرم‌های مشابه طرح‌ریزی شده‌اند و به کاروانسراهای شاه عباسی معروفند. این کاروانسرا از نمونه‌های بسیار خوب شاه عباسی است که در اصفهان بنا شده و جزء انواع کاروانسراهای حیاط‌‌دار منطقه مرکزی با 4 ایو ان به حساب می‌آید.
جوی سنگی (کاروانسرای قصر نادر)
این هم از لوله‌کشی آب و سرویس بهداشتی کاروانسرای قصر نادر. یکی از مهم‌ترین مسائل بهداشتی کاروانسراها، مسئله آب و دفع فاضلاب بوده که یا با چاه انجام می‌شد یا با جوی‌های سنگی. فعلا که آب این جوی خشک شده و این مارمولک با خیال راحت آنجا حمام آفتاب گرفته.
ساباط (کاروانسرای قاسم‌خانی یزد)
ساباط یکی از عناصر معماری است که گاهی در کاروانسراها هم به کار می‌رفته. از این نوع ساباط در یزد و مناطق کویری زیاد دیده می‌شود.
ساباط معانی مختلفی دارد و از جمله به معنای آسایشگاه و محل استراحت به کار رفته است ولی امروزه، ساباط به راهرویی گفته می‌شود که سقف آن یک اتاقک است که 2طرف آن را به هم متصل می‌کند. سایه خنک ساباط در گرمای تابستان کویر، واقعا وسوسه‌انگیز است. این ساباط جزئی از کاروانسرای قاسم‌خانی یزد است.
