پلاستیک که یکی از بهترین مصنوعات بشری محسوب می‌شود هم اکنون به معضل بزرگی برای محیط‌زیست و بشر امروزی تبدیل شده‌اند.
اطرافمان پر از پلاستیک شده است، به هر نقطه‌ای که می‌رویم حتی در بعضی اوقات در دل طبیعت این ماده به عنوان نشانه‌ای از حضور بشر در آنجا بر جای مانده‌اند و مشکلاتی را نیز به ارمغان آورده که بارزترین آنها آلودگی‌های بصری و زیست محیطی و خسارت‌های جبران‌ناپذیر بر آب، خاک، هوا و جانداران است. پلاستیک از عمده‌ترین آلاینده‌ای محیط‌زیست است.
ازدیاد مصرف این ماده طی دو دهه اخیر به‌طور فزاینده‌ای در جهان محسوس است. براساس برآوردهای صورت گرفته همه ساله بیش از یکصد میلیون تن پلاستیک در دنیا تولید می‌شود. علت آن نیز توسعه صنایع پتروشیمی و نفت و تغییر در الگوهای مصرف بشر است. کشور ما نیز به خاطر داشتن منابع نفتی و تولیدات پتروشیمی فراوان، یکی از عمده تولید‌کنندگان مواد پلاستیکی به شمار می‌رود. در ایران سالیانه مقادیر زیادی لوازم پلاستیکی تولید می‌شود.
میزان پلاستیک‌های تجاری همچون PE، PVC، PS، PP و... مصرف شده در کشور در سال 1365 حدود 220 هزار تن بوده و هم اکنون این رقم از مرز 1 میلیون تن فراتر رفته است. از این میزان هر ساله حدود 50-30 درصد ضایعات وارد پسماندها و زباله‌ها می‌شود که از نظر زیست‌محیطی و اقتصادی بسیار حائز اهمیت است.
مواد پلاستیکی موادی هستند که از مولکول‌های بزرگ مواد آلی به‌طور مصنوعی و از طریق واکنش‌های ویژه تهیه می‌شوند. اکثر پلاستیک‌های معمول در بازار از فرآورده‌های نفتی و زغال سنگ تولید شده و غیرقابل بازگشت به محیط هستند. به علت سبکی وزن و عدم شکستگی و همچنین هزینه مناسب تولید، استفاده از پلاستیک امروزه بسیار رایج است.
مواد پلاستیکی دارای ارزش حرارتی بالایی بوده و از نظر بیولوژیکی تجزیه آنها به سختی انجام می‌گیرد، باکتریها به ندرت آنها را مورد حمله قرار می‌دهند به طوری که این مواد مدت بسیار طولانی بدون تغییر در کمپوست برجای مانده و به آسانی از بین نمی روند. استفاده از این مواد در سال‌های اخیر جهت ساخت ظروف یک‌بار مصرف و همچنین مصالح ساختمانی همچون کفپوش، لوله و اتصالات، ایزولاسیون، ماشین و ابزارآلات، چسب‌ها و... افزایش یافته است.
به کارگیری این مواد در بسته‌بندی به جای کاغذ یا کارتن یا کاربرد آن به جای شیشه و چوب نیز از دیگر علل ازدیاد تولید پلاستیک در عصر حاضر است. در بسیاری موارد نیز مواد پلاستیکی با سایر مواد مخلوط شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند. به منظور رفع این مشکل محققان در پی تولید پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر محیط دوست از منابع تجدید شونده و جایگزین کردن آنها هستند. هر چند که ممکن است سال‌های زیادی زمان لازم باشد که بشر بتواند تمام محصولات فعلی خود را جایگزین با محصولات محیط دوست کند.
واژه زیست تخریب‌پذیر در واقع به موادی اطلاق می‌شود که به سادگی توسط فعالیت موجودات زنده به ریز واحدهای سازنده خود تجزیه شده و در محیط باقی نمی‌مانند. در فرایند ساخت پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر تولید پلیمرهای زیستی نقش بسزایی دارد.
چون این موارد اساس طبیعی دارند، بنابر این توسط سایر موجودات نیز مورد مصرف قرار می‌گیرند. اگرچه فرآیند «زیست تخریب‌پذیری» به آرامی درمحیط‌های خاکی و آبی انجام می‌گیرد ولی به دلیل آن که دیگر لازم نیست هزینه چندانی صرف تصفیه مواد زائد ورودی به طبیعت شده و طبیعت طی چرخه ذاتی خود این مواد را به‌طور کامل تخریب می‌کند حائز اهمیت است برای تولید هرچه بیشتر این پلیمرها دو دیدگاه کلی باید مدنظر قرار گیرد: 1
- دید زیست محیطی: در واقع این مواد باید به گونه‌ای باشند که سریعاً مورد تجزیه قرار گرفته و به راحتی با برنامه‌های مدیریت پسماندها و بازیافت از محیط خارج شوند.
2- دید صنعتی: این مواد باید دارای دوام و کارایی کافی و مناسب بوده و قیمت تمام شده آنها نیز مناسب و در مجموع استفاده از آنها مقرون به صرفه و اقتصادی باشد.
علاوه بر راه‌حل‌هایی جهت اصلاح مواد رایج موجود در پلاستیک نظیر استفاده از پلیمرهای طبیعی در ساخت آنها، استفاده صحیح و به‌جا از این مواد و ترویج الگوهای صحیح مصرف و همچنین برنامه‌ریزی جهت بازیافت و دفع مناسب این مواد، از دیگر راهکارهای مناسب ارایه شده است که مخاطرات استفاده روزافزون پلاستیک را برای انسان و طبیعت کاهش خواهند داد.
ساز و کار ذاتی و درونی طبیعت و توانایی خود تنظیمی آن، نمی‌تواند بر مشکلات ناشی از آلاینده‌های نوظهوری که سنخیت چندانی با طبیعت ندارند، غلبه کند. بشر برای این که بتواند محیطی راحت و آرام برای خود بسازد، باید همواره همراه و هماهنگ با طبیعت گام برداشته و از منابع و ذخایر آن به‌طور متعادل بهره‌برداری کند.
پرنیاز ارباب
کارشناس ارشد علوم محیط‌زیست
