نمسیس، جاستیس و نارسیس

همشهری آنلاین - دکتر سید رضا نقبائی لنگرودی*: معنای نمسیس (Nemesis) با تلفظ صحیح nem-uh-sis در فارسی به الهه انتقام، کینه‌جوئی یا قصاص است. این اصطلاح برگرفته از لاتین و یونانی némein به معنای تحت‌اللفظی "توزیع هر آنچه که درست است" (to distribute what is due)، "توزیع عدالت" (to dispense justice)، "تجسم‌گرایی خشم الهی" (personification of divine wrath) یا "خشم منصف" (just indignation, righteous wrath/anger) و در کل به معنای "الههٔ انتقام در اساطیر یونان" است.

به عبارت بهتر، némein ترکیبی است از دو واژه nem- به معنای "تقسیم کردن، توزیع کردن یا اختصاص دادن" (to divide, distribute, allot, to take) یا از زبان گوتیک niman به معنای "گرفتن" (to take) و ein به معنای "درستی و انصاف" (due/fair) و در مفهوم عام عبارت است از هر چیزی که بوسیله آن به نظر برسد که یک شخص باید مغلوب شود" (anything by which it seems one must be defeated).

شکل جمع این اصطلاح nemeses است و باید توجه داشت که اصطلاح a nemesis عبارت است از "انتقام جو" (avenger) و One's nemesis یعنی چیزی که باعث سقوط یا تخریب یک شخص می‌شود.

اصطلاح نمسیس در اصل به معنای توزیع‌کننده شانس و اقبال است؛ که این شانس بر اساس شایستگی توزیع می‌شود. بنابراین، نمسیس به افرادی اشاره دارد که در حق این شایستگی ایجاد اختلال می‌کنند. در تراژدی‌های یونان نمسیس بطور عمده خون‌خواه جرم و تنبیه کنندهٔ گستاخی به نظر می‌رسد و همدست آته و ارینی‌ها است. او گاهی با آدراستیا قیاس می‌شود که به معنای فردی است که راه گریزی از او نیست.

به عبارت دیگر، در اساطیر یونان باستان نمسیس الههٔ نیک و بد، عدالت و انتقام بود. تندیس و معبد او در روستای رامنوسیا واقع در شمال آتیک (Attica) یا ماراتن (Marathon) است و به همین علت با نام رامنوسیا (Rhamnusia) یا الهه رامنوس (goddess of Rhamnous) یا نام دیگر او Adrasteia به معنای غیرقابل فرار (inescapable) نیز شناخته می‌شود. او به عنوان دختر زئوس (Zeus) یا اوکئانوس (Oceanus) شناخته می‌شود، اما برطبق هزیود (Hesiod) او فرزند اربوس (Erebus) و نیکس (Nyx) بود. او مجازات کنندهٔ عاشقان بی‌وفا و قانون‌شکنان و مغروران بود.

نمسیس به مانند یک زن جدی دارای بال‌، که در دست چپ خود یک شلاق، افسار، شمشیر، شاخه سیب و یا یک ترازو دارد بود.

در افسانه‌های یونان، نارسیس نام جوان رعنایی است که به خاطر زیباییش بسیاری عاشق او می‌شوند، اما او به تمامی پیشنهادات پاسخ رد می‌دهد. یکی از حوری‌ها بنام اکو (Echo) نیز دلخسته و شیدای او بود. نارسیس شکارچی زیباروی و گردن فرازی از منطقه تسپایی (Thespiae) و بوئوتیا (Boeotia) بود که عاشقان خود را خوار می‌شمرد. نمسیس او را کنار آبگیری فریفت و بازتاب خود را در آب مشاهده نمود و عاشق خود شد، بدون آنکه بداند آن بازتاب تنها چیزی شبیه عکس است.

نارسیس نمی‌توانست دست از زیبایی خود بردارد و سرانجام در همان حال جان باخت. اما این پایان ماجرا نبود؛ نارسیس می‌بایست مکافات کار خویش را می‌کشید، پس الهۀ انتقام، نمسیس، برای مجازات او بیکار ننشسته و موجبات مکافاتش را مهیا کرد. نمسیس بر این باور بود که هیچکس نباید خیلی خوب باشد و همیشه آنانی را که با هدایای بسیار مورد احترام قرار می‌گرفتند، نفرین مي‌کرد.

از سوی دیگر، عدالت یکی از مفاهیم چندسویه و پرمعنا در حوزه‌های فلسفه سیاسی و فلسفه‌ حق به شمار می‌رود. عدالت به معنای دادگری (justice)، واژه‌ای است که در بسیاری از زبان‌های اروپایی از واژه "حق" (right) مشتق شده و در میدان معنایی این واژه قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، یکی از مهمترین نقش‌هایی که برای عدالت می‌توان متصور شد قلمروی معنایی آن در اسطوره‌شناسی یونانی و در شخصیت "دیکه" (Dike)-الهه عدالت- است که بتدریج در گذر زمانی مفهوم یونانی عدالت (dikaiosyne) شکل می‌گیرد. توازن در داوری، یکی از صفات اصلی این الهه است و احکامی صادر می‌کند که هر کس را به آن چیز که مستحق آن است می‌رساند.

به بیان دیگر، در زبان یونانی دیکه یعنی "قاضی، محکمه قضایی" یا "حق" است. در اسطوره‌ای یونانیان، "دیکه" یکی از دختران "زئوس" (Zeus) والاترین خدای جهان است. "زئوس" پس از چیرگی بر رقیبان خود و به قدرت رساندن خدایان المپ (olymp)، دختر اورانوس (Uranos) را که خدای زیرزمینی یا تیتان (Titan) و "نماد گنبد آسمان و مظهر پهنا و بلندای طبیعت" است به همسری می‌گیرد.

نام دختر اورانوس "تمیس" (Themis) است که خود "نگهبان نظم پایدار جهان" محسوب می‌‌شود. اگرچه "تمیس" از تبار "تیتانها" بود، اما زئوس وی را به همسری می‌گیرد و در المپ مشاور خود می‌سازد. از این وصلت، "دیکه" زایش می‌یابد. خواهران او که نتیجه‌ همین وصلتند به ترتیب عبارتند از "ایرنه" (Eirene) یا الهه صلح، "اوینومیا" (Eunomia) یا الهه‌ نظم و حکومت خوب و "تیشه"(Tyche) یا الهه سرنوشت پنهان. "دیکه" به صورت باکره دختری می‌زاید به نام "هزیشیا" (Hesychia) که الهه‌ خونسردی و آرامش درونی است.

دشمنان "دیکه" به ترتیب عبارتند از "اریس" (Eris)یا الهه‌ ستیز و "هیبریس" (Hybris) یا الهه‌ زیاده روی و تحریف. از خود این دشمنان الهه‌های دیگری زایش می‌یابند مانند "دیسنومیا" (Dysnomia) یا مظهر بی‌نظمی و حکومت بد، "لته" (Lethe) یا مظهر فراموشی و پنهانکاری و "آمفیلوگیا" (Amphilogia) یا مظهر واژگان مزورانه و چندپهلو. همه‌ این الهه‌ها فاقد پدر هستند و مستقیما" از ذات مادرشان "اریس" زاده شده‌اند که به نوبه‌ خود تبارش به "نیکس" (Nyx) یا الهه‌ ظلمت و تاریکی می‌رسد.

اما "دیکه" پشتیبانانی هم در میان خویشاوندان خود در المپ و نیز در میان خدایان زیرزمینی دارد که پس از پیروزی "زئوس" وی را یاری می‌دهند. مهمترین آنان "استیکس" (Styx) یا خدای ورطه‌ فنا، دلمردگی و در عین حال مظهر انتقام‌گیری از جنایات نابخشودنی نزد یونانیان مانند گواهی دروغ است. پشتیبان دیگر او "نمسیس"" (Nemesis) الهه‌ مجازات و استقرار دوباره‌ حق است و پشتیبان دیگر خواهر ناتنی "دیکه" است که احکام حقوقی صادر شده از طرف الهه عدالت را به اجرا در می‌آورد و تبهکاران را مجازات می‌نماید.

در کل، نمسیس دارای کارکردهای خاص در علوم و گستره‌های مختلف است که برخی از آنها عبارتند: