خواب از دیدگاه روانشناسی

زماني دانشمندان فکر می‌کردند؛ خواب یک زمان اضافه است و آدم‌ها با خوابیدن نه تنها چیزی به دست نمی‌آورند، بلكه زمان را هم بطور کل از دست می‌دهند.

دکتر میرفرهاد قلعه بندی،مدیر گروه انستیتو روانپزشکی یکی از کسانی است که سال‌ها در زمینه طب خواب فعالیت کرده است. او يکی از متخصصان این زمینه محسوب مي‌شود و در باره خواب مي‌گويد: "همانطور که در تعریف‌های رایج و معمول نيز آمده است، زمانی که سطح هوشیاری انسان تغییر پیدا می‌کند، فرد به خواب می‌رود. البته منظورم این نیست که سطح هوشیاری کلا از بین ‌مي‌رود، بلكه منظورم اين است كه آدم‌ها زمانی که به خواب می‌روند، تا حدودی با کمبود هوشیاری روبرو می‌شوند.

خواب يا به عبارتي سیکل خواب دو مرحله دارد. یکی مرحله رم (rem) يا حرکت سریع جسمی و دیگری مرحله نان‌رم (nrem) يا بدون حرکت سریع جسمی است. مرحله اول که رم نام دارد مغز بسیار فعال است و در حالی که ماهیچه‌های بدن در حال استراحت هستند، چشم‌ها به سرعت به چپ و راست حرکت می‌کنند.

مرحله دوم "نان رم" نام دارد که دارای چند مرحله است، خواب خیلی سطحی، خواب سطحی، خواب عمیق. بعد از خواب عمیق، نوبت به رویا و خواب دیدن می‌رسد. تمام سیکل‌ها و انواع خواب که برایتان نام بردم، بین 90 تا 120 دقیقه اتفاق می‌افتد و بعد از آن دوباره همین سیکل تا زمانی که می‌خوابیم ادامه پیدا می‌کند.

زماني تصور بر اين بود كه وقتي آدم‌ها می‌خوابند، مغزشان از کار می‌افتد! يا اینکه بعد از خوابیدن، مغز آدم هم به خواب فرو می‌رود. اما ماجرا به این شکل نیست. دانشمندان فعالیت‌های زیادی کرده‌اند و مشخص شده رابطه مغز و خواب به این شکل نیست. در واقع، در زمان خواب، بخش‌هایی از مغز به خواب می‌رود اما قسمت عمده‌ای از این ارگان بیدار است و حتی فعالیتش نسبت به زمانی که بیدار است افزایش پیدا می‌کند."

او مي‌افزايد؛ در گذشته بسیاری از دانشمندان فکر می‌کردند که خواب یک زمان اضافه است و آدم‌ها با خوابیدن نه تنها چیزی به دست نمی‌آورند بلكه زمان را هم بطور کل از دست می‌دهند. ما هم ممکن است بارها به خودمان گفته باشیم کاش خواب نبودم و می‌توانستم در این 8 یا 9 ساعت که برای خواب وقت گذاشتم، بیدار باشم و به کارهام برسم!

اما بهتر است نگاهمان را نسبت به اینکه خواب یک فرایند اضافی است و اگر حذف شود بهتر است کاملا عوض کنیم. در حال حاضر دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که خواب نه تنها اضافی نیست بلکه حیاتی، واجب و ضروری است.

برای اینکه متوجه شوید خواب چقدر مهم است، نتايج یک آزمایش برايتان نقل مي‌كنم. در یک بررسی دانشمندان در محیط آزمایشگاه، موش‌های صحرایی را به مدت دو هفته از خواب محروم کردند. بعد از مدتی تمام آنها مردند.

آزمایش بعدی، محققان به شکل دیگری موش‌ها را از خواب محروم کردند به این شکل که وقتی موش‌هاي مورد نظر می‌خوابیدند و به مرحله خواب عمیق يا مرحله رویا نزدیک می‌شدند، آنها را بیدار می‌کردند و این آزمايش هر بار تکرار می‌شد. تا در اين آزمایش هم، موش‌ها بعد از گذشت 4 تا 6 هفته مردند. بدين ترتيب، دانشمندان نتیجه گرفتند که خواب نه تنها یک سیکل اضافی نیست بلکه برای جسم و روان موجودات از ضروریات است و یکی از پایه‌های اصلی سلامت به حساب می‌آید.

خواب دیدن يا همان رویا بيني مسئله است كه از آغاز تاریخ، توجه تمام افراد را به خود جلب کرده است. فلاسفه، روحانیون، هنرمندان و خیلی‌های دیگر در برهه‌های تاریخی، بسيار به آن پرداخته‌اند.

از نظر پزشکی و علمی، معمولا برای خواب ديدن و رويا‌هاي شبانه و ربط آن با عالم واقع به نظریه فروید رجوع مي‌شود. چیزی که ما در آدم‌ها با آن روبرو می‌شویم، خودآگاهشان است که قسمت ناچیزی از دنیای آدم‌ها را تشکیل می‌دهد و به قول فروید، "شخصیت انسان کوه یخی است که قسمت خودآگاه، تنها نوک آن به حساب می‌آید و بقیه ناخودآگاه است." قسمت عمده‌ای از ناخودآگاه، در خواب هوشیار می‌شود. به همین دلیل است که روانشناس‌ها وقتی می‌خواهند ریشه یک بیماری یا رفتار را پیدا کنند به بررسی آن کوه یخ که زیر آب است می‌پردازند. یکی از بهترین راه‌ها برای شکافتن کوه یخ، بررسی خواب‌های آدم‌ها است.

بررسي علل بي‌خوابي و انواع آن نشان داد كه خواب منقطع 49 درصد و دوره نهفتگي خواب بيشتر از يك ساعت 3.7 درصد در بين افراد شايعه است. در اين ميان، كابوس‌هاي شبانه بيشترين درصد را به خود اختصاص داده است.

انواع اختلالات خواب با بروز احساس خستگي مفرط طي روز و نارضايتي فرد از عملكردش ارتباط دارد كه اين ارتباط نيز مانند شيوع بي خوابي در زنان به طور معنا داري بيشتر است.

نمی‌توان گفت كه آيا خواب‌ها ناشي از وقايع زندگي روزانه فرد است يا در ارتباط با آنها هستند! اما مي‌توان، گفت؛ معمولا خواب‌ها ناخودآگاه فرد را به تصویر می‌کشند و گاهی اوقات، مضمون خواب‌های افراد با اتفاقاتی که در روز برایمان رخ می‌دهند، متفاوت است. براي مثال وقتی به قول معروف حالمان خوب است و روزمان خوب می‌گذرد، شب خواب ناگواری نمی‌بینیم، اما گاهی وقت‌ها که اعصاب فرد سر مسئله‌ای به هم می‌ریزد، با خواب‌های بد، تلخ، ترسناک و گاهی عجیب و غريب روبرو می‌شود.

با بررسی خواب‌ها، می‌توان برای حل مشکلات روحی افراد اقدام کرد.به همين دليل، خواب بسیار مهم است. از طرفي، دانش بشر درباره رويا و خواب دیدن بسیار ناچیز است. با اين وجود، همین دانش ناچیز هم می‌تواند به بهبود شرایط روحی و روانی انسان‌ها کمک کند.

البته راه‌كار آن تعبیر خواب نيست. چرا كه از نظر پزشکی تعبير خواب زمینه علمی‌ندارد و پزشکان هم به همین دلیل در این زمینه نظری نداده‌‌اند. در حوزه علمی‌از خواب در همین حد استفاده می‌شود که متخصصان روانشناس و روانپزشک، برای بررسی شخصیت و مشکلات روحی انسان‌ها آن را بررسي مي‌كنند. درغیر این صورت، در حوزه علمی‌نمی‌توان به خواب استناد کرد.