هم زبان مردم

ایرانیان، در میان اقوامی که سرزمین‌هایشان توسط مسلمانان فتح شده بود، تنها قومی بودند که بر حفظ زبان خود، مصر بودند؛ امری که دانشمندان و بزرگان را مجاب می‌ساخت برای فهم عامه مردم، لااقل پاره‌ای از مکتوبات خود را به زبان پارسی بنگارند. سیر پارسی‌نگاری در ابتدا همراه با نوعی احتیاط و دوراندیشی بود.

ترجمه تفسیر طبری اولین نمونه از این ترجمه‌هاست که در قرن چهارم و پس از جلب موافقت علمای بزرگ رخ داد. پس از آن گروهی به فکر تعمیم این ایده به سایر علوم اسلامی افتادند. حسین بن علی بن ابراهیم، رساله‌ای در باب نماز برای مسلمانان شمال خراسان نگاشت. امام محمد غزالی برخی کتب خود را همچون احیای علوم‌الدین دو زبانه نگاشته است. او تلخیص بس پسندیده احیا را با عنوان کیمیای سعادت به پارسی نگاشت، ترجمه نهایه شیخ طایفه و ترجمه تفسیر روض‌الجنان ابوالفتوح رازی، نمونه‌هایی دیگر از این دست هستند.

بی‌شک اما ابتکار و پرکاری در این امر مختص ملامحمدباقر مجلسی، عالم مسلمان قرن یازدهم هجری است.مجلسی به‌درستی دریافته بود که توده مردم نخواهند توانست زبان عربی را در آن حدی فرا گیرند که خود بتوانند مستقلاً‌ با رجوع به منابع حوائجشان را برآورده سازند. بنابراین دست به کاری شگرف زد و مجموعه‌ای وسیع و متکامل از معارف اسلامی را به نثر سلیس و روان و به‌دور از تعقیدات لفظی و معنوی- یعنی شیوه‌ای که تا پیش از وی رواج تام داشت- پدید آورد.

این مجموعه شاید امروز از همان اهمیتی که در سیصد و پنجاه سال قبل از آن برخوردار بوده است، بهره‌مند نباشد، اما هر عملی را باید در ظرف پیدایی آن مورد سنجش قرار داد. با این سنجش در‌می‌یابیم، ‌مجلسی عالمی زمان‌شناس و مهم‌تر از آن همدل و همراه مردم است. با این مقدمه به مناسبت بزرگداشت این عالم فرزانه به برخی از  این آثار نگاهی می‌افکنیم.

محمدباقر مجلسی در سال 1037 در اصفهان، تخت‌‌گاه صفویان دیده به جهان گشود. بنابراین ولادت او در آخرین سال سلطنت شاه عباس اول (996-1038 ه)‌رخ داده است. او کوچک‌ترین فرزند محمدتقی مجلسی (م 1070) است و نسبش از سوی پدر به حافظ ابونعیم اصفهانی محدث و رجالی بزرگ می‌رسد. بیش از همه از محفل درس پدر بهره گرفت و به احتمال فراوان در اصفهان در درس عالمان دیگر هم شرکت داشته است.

خود او درباره تحصیلات ابتدایی‌اش در مقدمه بحار‌الانوار- که مهم‌ترین کتاب او محسوب می‌شود- می‌نویسد: «من در ابتدای جوانی به فراگیری همه گونه‌های دانش عشق می‌ورزیدم و شیفته به‌دست آوردن میوه‌های درخت علم بودم و به فضل خدا به بوستان‌های علم راه یافتم و بر دانش‌های درست و نادرست وقوف پیدا کردم... سرانجام به فضل خدا دانستم که زلال علم اگر از چشمه‌سار پاک وحی به‌دست نیاید، ‌سیراب نمی‌کند و حکمتی که برخاسته از ناموس دین نباشد گوارا نیست.» او در بیست سالگی عالمی برجسته بود؛ به‌گونه‌ای که ولی قلی شاملو او را در زمره عالمان بزرگ عصر شاه عباس دوم (1052-1077 ه) معرفی می‌کند.

مجلسی به سال 1098 از سوی شاه سلیمان (1077-1105 ه) به عنوان شیخ‌الاسلام اصفهان منصوب شد و این منصب را تا آخر عمر (م- 111) حفظ نمود. گرچه شاه سلیمان برای او حکمی رسمی ننوشت اما پس از او نیز، از طرف شاه سلطان حسین (1106-1135 ه) به همین سمت منصوب شد.

در این حکم، امر به معروف، نهی از منکرات، اجرای احکام شرعیه و آداب و رسوم دینی، جلوگیری از ایجاد بدعت، گرفتن خمس و زکات و رسانیدن آن به مستحقان، ساختن مساجد، مدارس، معابد، ایقاع عقود و طلاق و نکاح و سایر امور که به شیخ‌الاسلامان متعلق و مرجوع است، به شیخ‌الاسلام تخت‌گاه صفوی محول شده است. این حکم نشانگر این است که وظایف شیخ‌الاسلامی در آن روزگار بسیار فراتر از وظایف یک عالم دینی بوده است.
در مجموع می‌توان گفت که علامه مجلسی به دولت صفوی علاقه‌مند بوده و آرزو داشته تا این حکومت که در نظر وی تنها حکومت شیعه و عادل و معتقد بود همچنان استوار بماند.

علامه مجلسی پس از پشت سر گذاشتن عمر هفتاد و سه ساله در رمضان 1110 هجری- فروردین 1078 شمسی- درگذشت و در صحن مسجد جامع عتیق اصفهان دفن شد. آقا جمال خوانساری فقیه و فیلسوف معروف بزرگ عصر صفوی در روز دوشنبه 27 رمضان سال 1110 در مسجد جامع عتیق اصفهان و در حضور هزاران نفر بر وی نماز گزارد.

چنان‌که گذشت، مجلسی اولین عالمی است که ضرورت ایجاد مجموعه‌ای کامل از معارف اسلامی را به زبان پارسی درک نمود. استاد فقید، ملک‌الشعرای بهار در کتاب سبک‌شناسی در این باره نوشته است: «مهم‌ترین کاری که مجلسی کرده است، بعد از تألیف مجلدات بحار‌الانوار که دائره‌المعارف شیعه امامیه اثنا عشریه است، تألیف مجموعه کتب دینی و اخلاقی شیعه است به فارسی ساده عوام‌فهم که تا آن روز اهل علم چنان کار نکرده بودند و غالب تألیفات علما- خاصه علمای دین- به زبان تازی بود و اگر به پارسی چیزی می‌نوشتند، به شیوه متقدمان و سبک قدیم بود و احترام مقام علم را در نزدیک شدن به سطح فکر و فهم عوام نمی‌دانستند، بل آن را مغایر عظمت جایگاه دانش می‌شمردند، لکن این مرد اجتماعی که شیفته ترویج مذهب حقه بود چنین کاری را انجام داد.» ( سبک‌شناسی، ج 3، ص 304- 303).

سبک رایج‌نوشتاری در عصر صفوی، سبک هندی بود که مشحون از تعقیدات لفظی و معنوی، تشبیهات و صعوبت‌های زبانی و آکنده از مشکلات لغوی بود. مجلسی توانایی کامل نگارش این سبک را داشت و در قسمتی از مقدمه خود بر کتاب «زادالمعاد» آن را نشان می‌دهد:« شجاعت نژادی که تیغ آبدارش برای سرهای کفار نهریست به سوی دار بودر و حسام آتش بارش برای خرمن حیات مخالفان و معاندان مصدوقه یرسل علیکما شواظ من نار، دست‌های داعیان مزید رفعت‌شان در آستان رفیع البنیانش با کف الخضیب همدستان و خروش صوفیان صفوت نشان به زمزمه دعای خلود دولت ابد توامان و با عندلیبان سدره المنتهی هم داستان»  اما چنان‌که خود می‌گوید کتب فارسی باید بر وجهی نوشته شود که همه خلق را بهره برده باشد از آن و بر ترجمه الفاظ و روایات معتبر اقتصار نموده؛ مقید به حسن عبارات و تنوع استعارات نگردد. (جلاء العیون، ص 3).

مجلسی جابه‌جا در کتب فارسی خود از آیات قرآن و احادیث معصومین استفاده می‌کند، اما بلافاصله پس از آن ترجمه سلیس و روان آن را نقل می‌کند و در بسیاری موارد تنها به نقل ترجمه اکتفا می‌کند.از دیگر ویژگی‌های سبک روان و سلیس مجلسی این است که تقریباً در سراسر آثار فارسی او استناد و استشهاد به اشعار دیده نمی‌شود. با اوصاف یاد شده بد نیست، تا برخی از کتب گرانقدری که از این عالم شیعی برای ما بجا مانده در این فرصت به طور مجمل معرفی شود.

1 - زادالمعاد: این کتاب دارای 14باب است که 9باب آن اختصاص به اعمال ماه‌های دوازده گانه دارد.

باب نهم آن شامل اعمال سه ماه ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی است و باب چهارم آن شامل اعمال دو ماه شوال و ذیقعده و برای هر یک از ماه‌های دیگر سال، بابی جداگانه و مستقل دارد . باب دهم آن اعمال مشترکی است که درباره نمازهای واجب و مستحبی که ویژگی زمانی ندارد. باب سیزدهم در احکام مردگان و باب چهاردهم احکام اعتکاف، خمس و زکات است. زادالمعاد در عین حالی که یک کتاب دعاست، اما خالی از نکات دقیق فقهی نیست به عنوان مثال می‌توان به این عبارت توجه نمود: «روزه سنت(مستحبی) زن بی‌رخصت شوهر صحیح نیست و در پدر و مادر مشهورآن است که روزه سنت فرزند بدون اذن ایشان مکروه هست و باطل نیست و بعضی گفته‌اند بی‌رخصت پدر باطل است و احوط(مطابق احتیاط) آن است که بدون اذن پدر، مادر روزه سنت ندارد.»
در مواردی هم علت تسمیه دعا را به بیانی ساده شرح داده است. زادالمعاد احتمالاً در سال‌های پایانی عمر مجلسی به نگارش درآمده است. در جای‌جای کتاب می‌توان خاکساری و فروتنی مجلسی را دریافت:«ملتمس از برادران ایمان آن است که هر که از این رساله منتفع گردد در حال حیات یا بعد از وفات این شکسته مستحق دعا را به دعای مغفرت یاد کند.»

2 - حیات القلوب: یکی از کتاب‌های بسیار مفصل مجلسی به زبان فارسی است. دو مجلد از آن در زمان مجلسی تدوین شده است اما مجلسی موفق به تدوین جزء سوم آن نشده است. جلد اول تاریخ پیامبران را می‌کاود، جلد دوم اختصاص به زندگانی پیامبر اسلام دارد و جلد سوم که درباره ائمه دوازده‌گانه بوده، ناتمام مانده است. مجلسی خود در مقدمه جلد اول تصریح داشته که این کتاب در نیمه ماه شوال 1080در شهر مشهد و در دوران پادشاهی شاه سلیمان به اتمام رسیده است. تاریخ پیامبران از حضرت آدم آغاز می‌گردد و تا پایان پیامبری عیسی‌بن‌مریم امتداد می‌یابد. حیات‌القلوب بی‌شک یکی از منابعی است که پژوهشگران تاریخ انبیا از رجوع به آن گریزی ندارند. علامه در این کتاب بابی را نیز به ذوالقرنین و خضر اختصاص داده است. همچنین در بابی اقوام هلاک شده را استقصا کرده است. جلد دوم کتاب در سال 1087 تمام شده است. این مجلد از ذکر پدران رسول خدا آغاز و به ذکر وقایع اندکی بعد از ارتحال ایشان ختم می‌پذیرد.  بخش وسیعی از جلد دوم اختصاص به بیان غزوات رسول خدا یافته است. جلد سوم این مجموعه اما ناتمام مانده است و به گفته علامه تهرانی ترجمه مجلد هفتم بحارالانوار بوده است.

3 - جلاءالعیون: این کتاب شرح حال پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س) و ائمه(ع) است و از کتبی است که در منابر و تکایا فوق‌العاده مورد توجه است و بنابر تصریح مولف، موضوع کتاب «مقتل و مصیبت» است. شاید یکی از علل ناتمام ماندن جلد سوم حیات‌القلوب، نگارش کتاب جلاءالعیون بوده باشد. این کتاب از نثری بسیار ساده و روان برخوردار است. در این متن کمتر به عبارت و یا شعری عربی برخورد می‌کنیم، اخبار عامه در این کتاب فراوان مورد استناد قرار گرفته است.

در بیان احوال امام حسین(ع)، این شبهه را که ایشان شهید نشدند بلکه در نظر مردم این‌گونه نمود، رد می‌کنند و شباهت شهادت ایشان و عروج عیسی‌بن مریم را رد می‌کنند. جلاءالعیون هنوز هم مورد استفاده است.

4 - حلیه‌المتقین: معروف‌ترین کتاب فارسی علامه مجلسی است. این کتاب در 26ذیحجه سال 1081 که مجلسی در آن هنگام 44سال داشته است به نگارش درآمده. موضوع کتاب عبارت است از اخلاق و آداب و سنن اسلامی که از منابع شیعی فراهم آمده است. کتاب دارای 14 فصل است. باب اول درباره آداب جامه‌پوشیدن و باب آخر درباره مسافرت است. در لابه‌لای مطالب گاه یک آموزه اعتقادی و یا یک حکم فقهی نیز وجود دارد. فصل دهم که درباره آداب معاشرت و حقوق طبقات گوناگون مردم است، به گونه‌ای نمایانگر عدالت اسلامی است. بخشی از کتاب درباره معالجات متداول، درمان‌ها و داروهاست که به لحاظ تاریخی مورد توجه است. در واقع می‌توان گفت: کتاب حلیه‌المتقین- به رغم کهنگی نثر آن برای امروز –برای سه قرن، تضمین کننده حضور معارف اخلاقی در جامعه ایران بوده است. به ویژه باتوجه به وجود بقایای اخلاق درویشی که به نوعی در سستی جامعه موثر بوده، می‌توان ارزش این اثر را در آموختن اصول اخلاقی و بهداشتی زندگی براساس آموزه‌های دینی دریافت. به نظر می‌رسد نباید به خاطر وجود برخی مطالب سست و بی‌ارزش در این کتاب از کلیت آن چشم پوشید.

5 - عین‌الحیات: کتابی است درباره خطبه پیامبر اسلام(ص) به ابوذر غفاری صحابی گرانقدر. این خطبه پیش از مجلسی هم در منابع اسلامی نقل شده است. از جمله در کتاب مکارم‌الاخلاق حسن بن فضل طبرسی، فرزند فضل بن حسن طبرسی، صاحب مجمع‌البیان.

6 - حق‌الیقین: آخرین تالیف مجلسی است که در آخر شعبان 1109 هجری از تالیف آن فراغت یافته است. اهمیت این کتاب در بیان منظم عقاید شیعه است.

7- ترجمه توحید مفضل: این کتاب از کتاب‌های مختصر مجلسی است. راوی مفضل بن عمر جعفی از اصحاب امام صادق(ع) است که در مسجد النبی شاهد مباحثه گروهی از دهریون درباره خدا بوده است. او پس از آن خدمت امام می‌رسد و امام در چهار جلسه مفصل  مبانی توحیدی خود را نزد او تبیین می‌کند. تاریخ دقیق انتشار کتاب مشخص نیست اما بی‌شک در دوره شاه سلیمان نگاشته شده، زیرا در مقدمه کتاب به او تقدیم شده است.

8- ترجمه توحیدالرضا: این کتاب درباره احوال و کرامات امام رضا(ع) است.

 9- تحفه‌الزائر: کتابی است درباره آداب زیارت.

برای مفصل نشدن این نوشتار درپایان فقط عناوین برخی دیگر از رسائل و کتب علامه که حجم کمتری دارند به اختصار ذکر می شود.

10 - ترجمه قصیده دعبل خزاعی شاعر قرن سوم هجری که در خراسان به حضور امام هشتم رسیده است. 11 - مشکات‌الانوار که خلاصه‌ای از عین‌الحیات است. 12- مقباس المصابیح در دعا. 13- ربیع الاسابیع در دعا. 14- رساله دیات. 15-رساله شکوک. 16- رساله مختصری در 150 بیت در اوقاف. 17- رساله در رجعت. 18- ترجمه نامه امام علی به مالک اشتر نخعی. 19- رساله‌ای در اختبارات ایام. 20- رساله در بیان جنت و نار. 21- رساله در مناسک حج. 22- رساله مفاتیح الغیب در بیان کیفیت استخاره. 23- رساله در بیان اموال ناصبی. 24-رساله کفارات. 25- رساله در بیان آداب رمی در حج. 26- رساله در بیان زکات. 27- رساله بسیار مختصری در آداب نماز. 28- رساله‌ای در آداب نماز. 29- رساله‌ای در تفسیر آیه‌السابقون السابقون.30- رساله مختصری در بیان فرق صفات ذاتیه و صفات فعلیه پروردگار. 31- رساله‌ای در تعقیب نماز. 32- رساله‌ای در بیان بلا. 33- رساله مختصری در جبر و تفویض. 34- رساله‌ای در نکاح. 35- ترجمه کتاب فرح الغری از سیدعبدالکریم بن احمد طاوس که شرح کرامات امیرالمومنین است .36- ترجمه حدیث رجا بن ابی الضحاک. 37-38-39-40و41 – ترجمه زیارات جامعه، دعای کمیل، آیه مباهله، دعای سمات، دعای جوشن صغیر. 42- ترجمه حدیث عبدالله بن جندب. 43- ترجمه شش حدیث در عقاید. 44- مناجات نامه. 45- چند انشا در باب اشتیاق به حرم مطهر علوی- 46- رساله‌ای در بیان جزیه و احکام آن به نام صواعق الیهود. 47- مشکات‌الانوار در باب آداب و فضیلت قرائت قرآن. 48- رساله‌ای در بیان ارث. 49- شرح دعای جوشن کبیر. 50-کیفیت زیارت اهل قبور. 51- پاسخ به مسائل متفرقه. 52- ترجمه نماز. 53- رساله در باب دو حدیث که تصور می‌شود درباره خاندان صفوی و سلطنت ایشان وارد شده است.