این پستاندار کوچک‌ترین گونه فک در دنیا است که فاقد گوش است و به سختی می‌تواند در خشکی حرکت کند. محل زیست فک‌ها به‌صورت فصلی متغیر است. این جانور بیشتر روزهای بهار، تابستان و پاییز را در آبهای میانی و جنوبی سپری می‌کند و تنها در زمستان برای زادآوری به مناطق شمالی کوچ می‌کنند.
پیشینه حفاظت از فک به قرن نوزدهم برمی‌گردد. در آن زمان، بیش از یک میلیون فک در دریای خزر زندگی می‌کرد. اما شکار بی‌رویه فک‌ها، جمعیت این جانور را به حد قابل توجهی کاهش داد؛ چرا که بررسی‌ها نشان می‌دهد روسها سالانه تا 160 هزار فک را شکار می‌کردند.
از سوی دیگر، شکار توله فک‌ها که دو هفته از عمر آنها بیشتر نگذشته بود آن هم به خاطر استفاده از خز یک‌دست و سفید آنها، صدمه‌ای جبران‌ناپذیر به جمعیت این حیوانات وارد ساخت. این کشتار همچنان ادامه دارد چرا که سال گذشته نیز روسها در گزارشی که به کمیسیون منابع خزر ارائه کردند به کشتن 3746 فک اعتراف کردند.
البته این بار روسها بهانه کشتن را مطالعات علمی بر روی این حیوان عنوان کرده بودند. در روز 22 مرداد همزمان با روز حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر در شهر انزلی اولین جشنواره حمایت از فک دریای خزری در کنار ساحل دریا، با حضور جمعی از مردم به‌خصوص زنان و کودکان با سخنرانی دکتر اسدی، دکتر غفارزاده و مهندس زلفی‌نژاد برگزار شد. هدف از این جشنواره، آشنایی مردم با مسأله حفاظت از فک خزری بود.
نخستین مطالعات بر روی فک خزر در سال 2000 میلادی ذیل بخشی از پروژه Ecotox (سموم در اکوسیستم) انجام شد که هدف آن بررسی وجود سموم و آلودگی در گونه‌های ماهی و فک بود. این پروژه زیرمجموعه برنامه محیط زیست دریای خزر (C.E.P) بود که از سوی بانک جهانی پشتیبانی می‌شد.
در پی مبتلا شدن فک‌های خزر به ویروس (C.D.V (Canine distempe virus یا ویروس سگ‌سانان، دانشگاه لیدز انگلستان تحت حمایت انستیتوی جانور‌شناسی داروین اعلام کرد به‌طور همزمان در 5 کشور حاشیه دریای خزر: روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ایران با همکاری سازمان شیلات، سازمان محیط‌زیست، دانشگاه گیلان و برنامه محیط‌زیست دریای خزر پروژه‌ای به نام داروین را برای حفاظت از فک‌ها در دست اجرا دارد.
این یک پروژه پژوهشی- آموزشی است که بر اساس آن، طی 2 سال آینده، محققان ایرانی برای پیگیری موضوع دریای خزر در این پروژه آموزش می‌بینند. هدف این پروژه، دستیابی به یک آمار مشخص در مورد فک‌های خزر و رفع و یا کنترل تهدیداتی است که این جانور را تهدید می‌کند.
مسئول این پروژه در ایران دکتر هرمز اسدی و دستیار پژوهشی آن لیلی شمیمی است، کار آناتومی با سرپرستی دکتر حسن گیلانپور و دکتر حسین اسدی به عنوان کار تکمیلی در کنار آن انجام می‌شود، سرشماری صورت گرفته توسط پروژه داروین نشان می‌دهد 110000 فک در دریای خزر زیست می‌کنند. این آمار با آمار اعلام شده توسط روسیه تفاوت فاحشی دارد چرا که بر اساس آمار روسها حدود 300 هزار فک در دریای خزر وجود دارد.
از دیگر عوامل تهدید فک‌ها را می‌توان کشتار توسط ماهیگیران و دام‌گسترها نام برد؛ چرا که فک‌ها هنگام صید ماهی برای صیادان مزاحمت ایجاد می‌کنند. گاهی نیز فک‌ها ماهی‌های داخل تور را می‌خورند. از سوی دیگر فک‌ها برای ماهیگیران کیلکا به عنوان رقیب محسوب می‌شوند. هرچند که واژه رقابت در اینجا صحیح نیست زیرا گنجایش معده هر فک فقط 5/2 کیلوگرم است.
مشاهدات حاکی از آن است که اطراف هر قایق ماهیگیری حداکثر 4 فک در حرکت است، اما هر قایق در طول یک شب حداقل 1 تن ماهی صید می‌کند. پس این غیرمنصفانه است که فک‌ها را رقیب ماهیگیران بدانیم.
با این همه ماهیگیران با پرتاب نیزه فک‌ها را از قایق‌ها دور می‌سازند. از هر 10 نیزه که پرتاب می‌شود 3 نیزه منجر به کشته شدن فک‌ها می‌شود. سال گذشته 24 فک مرده پیدا شد که با نیزه کشته شده بودند و از این تعداد 4 فک باردار بودند که جنین‌هایشان هم مرده بود.
آنچه مایه امیدواری است این‌که تهدیدات انسانی قابل کنترل است. با همکاری شیلات و ادارات محیط زیست در استان‌های حاشیه دریای خزر با نمایش فیلم‌های آموزشی از صیادان خواسته شد تا از کشتن فک‌هایی که داخل تورهای پره- تورهای مخصوص ماهی سفید که در زمستان و پاییز به‌کار گرفته می‌شود- صرف‌نظر کنند و در عوض این کار پاداش دریافت کنند. راه حل دیگری که مد نظر است تبدیل نیزه شکاری به نیزه الکترونیک برای استفاده ماهیگیران کیلکا است.
این نیزه‌ها با ایجاد شوک الکتریکی قابل قبول و بی‌خطر سبب دور شدن فک‌ها می‌شود. وسایل دیگری هم وجود دارد که قابل نصب روی تور است و با ایجاد صدا فک‌ها را دور می‌کند اما این وسایل گران‌قیمت هستند.
دکتر هرمز اسدی می‌گوید: حدود 60 تا 80 ماهیگیر در کیاشهر شناسایی شده اندکه تلاش می‌شود قانع به همکاری برای حفاظت از فک‌ها بشوند. برای قانع کردن ماهیگیران ابتدا باید برآورد درستی از میزان لطمه‌ای که فک‌ها به صید ماهیگیران وارد می‌کنند در دست باشد، سپس توافق‌نامه‌ای برای همکاری با ماهیگیران امضا شود.
وی در ادامه افزود: اکنون موضوع حفاظت از فک از مطالعات میدانی به صحنه سیاست منطقه‌ای آورده شده، زیرا ایران و سازمان‌های بین‌المللی باید بتوانند حداقل روسیه را قانع نمایند که از کشتار فک‌ها به بهانه مطالعات علمی دست بردارند.
اکنون ما در ایران نیز در حال جلوگیری از این کشتار هستیم. دکتر حمید غفارزاده مدیر برنامه محیط‌زیست دریای خزر (C.E.P) نیز در این‌باره می‌گوید: در کل کشورهای حاشیه خزر که آن را دریای امید خواندند، برنامه حفاظت از فک تنظیم شده و اجرای آن به عهده دولت‌ها است اما متأسفانه محیط‌زیست در اولویت نیست و از آنجایی که محیط‌زیست به عنوان یک کار لوکس و تزئینی تلقی می‌شود چندان به اجرای این برنامه نمی‌توان امیدوار بود.
در ایران اصل حفاظت محیط زیست به عنوان یک اصل کامل و مهم در قانون اساسی است اما در برنامه‌های اجرایی جایی ندارد.
وی می‌گوید: متأسفانه روز به روز از اولویت محیط زیست کاسته می‌شود که این رویکرد در درازمدت تبعات ناگواری خواهد داشت؛ از جمله سبب می‌شود حق نسل‌های بعدی ضایع شود؛ توسعه شتابان و کوتاه‌مدت، دشمن محیط زیست در بلندمدت است.
به گفته غفارزاده، مهم‌ترین دستاورد برنامه خزر که از سال 1998 با هدف حفاظت از خزر برای نسل‌های آینده آغاز به کار کرد، به گفت‌وگو نشاندن کشورهای حاشیه خزر در مورد محیط زیست علی‌رغم مشکلات سیاسی و حقوقی است.
البته در هیچ‌یک از این 5 کشور محیط زیست در اولویت نخست قرار ندارد. اما واقعیت این است نیمی از جمعیت حاشیه خزر ساکن ایران هستند و طبیعی است که ما الزام بیشتری برای حفاظت از دریای خزر داریم.
