اما به راستی در پروش دام و طیور ایرانی از هورمون‌های محرک رشد استفاده می‌شود و در این صورت آیا استفاده از این مواد در مصرف‌کنندگان آثار سوئی بر جای می‌گذارد؟
بیش از 60 سال است که در دام‌های اهلی از فرآورده‌های موثر در افزایش میزان رشد استفاده می‌شود. این فرآورده‌ها که تحت عنوان محرکین رشد از آنها یاد می‌شود، ترکیباتی هستند که به طور کلی به دو دسته عوامل ضدباکتریایی (آنتی بیوتیک‌ها و پروبیوتیک‌ها) و مواد آنابولیک (استروژن و اندروژن‌ها و هورمون رشد) تقسیم می‌شوند.
در دهه 1940 دانشمندان دریافتند که افزودن آنتی‌بیوتیک‌ها و ترکیبات آنابولیک همانند استروژن مصنوعی به غذای دام و طیور باعث بهبود افزایش وزن در آنها می‌شود و در همان سال‌ها بود که تولید تجاری آنتی‌بیوتیک‌ها و استروژن‌ها شکل گرفت. در دهه 1950 سازمان غذا و داروی آمریکا(اف.دی.ای) مجوز مصرف این مواد را در دامپزشکی صادر کرد.
آنتی‌بیوتیک‌ها از طریق تاثیر بر باکتری‌های دستگاه گوارش و هورمون‌های محرک رشد از طریق افزایش میزان پروتئین‌سازی در بدن دام و طیور، اثرات خود را اعمال می‌کنند.
هورمون‌های محرک رشد (آنابولیک) که در دام و طیور مصرف می‌شوند، شامل هورمون رشد گاوی (بی.اس.تی)، اندروژن‌ها، استروژن و پروژسترون هستند. از سال‌ها قبل مشخص شده که هورمون رشد، عمده‌ترین هورمونی است که باعث تغییر در میزان ترشح شیر در بخش اعظم دورة شیردهی در گاو می‌شود و تزریق روزانه آن باعث افزایش تولید شیر خواهد شد.
در حال حاضر، استفاده از هورمون رشد از 3 تا 4 هفته بعد از زایمان گاو شروع شده و تا حدود 40 هفتگی با فواصل روزانه یا هفتگی ادامه می‌یابد. تزریق هورمون رشد همچنین باعث افزایش وزن خوکها، بره‌ها و گاوهای در حال رشد می‌شود. این افزایش وزن همراه با افزایش تجمع پروتئین، کاهش محتوی چربی و بهبود ضریب تبدیل غذایی است.
یک پروتئین بی‌خطر
هورمون رشد گاوی، یک پروتئین است و مشابه با تمام پروتئین‌های موجود در رژیم غذایی انسان‌ها، تحت تأثیر آنزیم‌های گوارشی به واحدهای سازنده‌اش یعنی اسیدهای آمینه تجزیه می‌شود.
اما نکته قابل توجه این است که به‌طور طبیعی، حتی در شیر گاوهایی که از این هورمون استفاده نکرده‌اند نیز مقادیر مختلفی از بی.اس.تی یافت می‌شود و در شیر گاوهایی که بی.اس.تی را به‌صورت تزریقی دریافت می‌کنند، هیچ افزایشی در مقدار این هورمون مشاهده نشده است.
از سوی دیگر تحقیقات نشان می‌دهد بی.اس.تی موجود در شیر به‌عنوان خطری برای مصرف کنندگان محسوب نمی‌شود. این هورمون، یک هورمون پروتئینی بزرگ است که از دستگاه گوارش جذب نمی‌شود و بعد از تجزیه هم هیچ عملکرد بیولوژیکی در انسان ندارد.
این ترکیب، تنها بعد از تزریق مستقیم به گاو فعال می‌شود و شیر دام‌های درمان شده با بی.اس.تی، از تمامی‌جهات شبیه به شیر دام‌های درمان نشده است.
بنابر اعلام اف.دی.ای مصرف بی.اس.تی موجود در شیر دام‌ها توسط انسان مشکلی ایجاد نمی‌کند و حتی تلاش‌های انجام گرفته به منظور تحریک رشد در کودکان مبتلا به کوتولگی ناشی از کم‌کاری غدة هیپوفیز با استفاده از تزریق بی.اس.تی، به طورکلی با شکست روبرو شده است.
اما علاوه بر این هورمون، در گاوهای گوشتی از 2 هورمون طبیعی جنس ماده یعنی استروژن و پروژسترون و یک هورمون طبیعی جنس نر یعنی تستوسترون، به عنوان هورمون‌های محرک رشد استفاده می‌شود.
نتایج بدست آمده نشان داده‌اند که باقیمانده داروئی در بافت‌های خوراکی دام‌هایی که از استروژن و پروژسترون استفاده کرده‌اند، بسیار ناچیز است و تولید روزانه این هورمون‌ها در بدن انسان بسیار بیشتر از مقداری است که ممکن است همراه با گوشت دام‌های درمان شده وارد بدن انسان شود.
بطوریکه یک قطعة 500 گرمی‌از گوشت دام درمان شده با استروژن، حاوی مقدار استروژنی است که 15 هزار بار کمتر از متوسط تولید روزانه این هورمون در بدن مردان و چندین میلیون بار کمتر از میزان تولید آن در زنان آبستن است.
حتی در حساس‌ترین گروههای انسانی (پسران نابالغ)، مقدار استروژن اضافی که از طریق مصرف گوشت دام درمان شده با این هورمون دریافت می‌گردد، 1000 بار کمتر از میزان تولید روزانه این هورمون است.
با این تفاصیل مشخص می‌شود که هورمون‌های رشد و استروئیدهایی که به منظور تحریک رشد در دام و طیور مصرف می‌شوند برای اینکه بتوانند اثرات خود را اعمال نمایند، باید از طریق تزریق وارد بدن دام و طیور شوند.
حال سؤال اینجاست که آیا ممکن است هر روز فقط در ایران به حدود 600 میلیون قطعه جوجه گوشتی استروئید یا هورمون رشد تزریق شود؟ مسلما پاسخ به این سؤال منفی است و حتی در صورت عملی بودن، عوارض سوء ناشی از استرس وارد شده به طیور خیلی بیشتر از اثرات مفید این هورمون‌ها در افزایش رشد برآورد می‌شود.
از سوی دیگر پیشرفتهای حاصل در امر تغذیه و اصلاح نژاد جوجه‌های گوشتی، موجب افزایش سرعت رشد وکاهش دوره پرورش در دو دهه گذشته شده است به گونه‌ای که سن کشتار جوجه‌های گوشتی از 70 روز در اوایل دهه 1970 به 40 روز در سال‌های آخر قرن بیستم کاهش یافته است و مدت زمان لازم جهت رسیدن به وزن مطلوب قابل عرضه به بازار هر ساله حدود نصف روز کاهش می‌یابد.
اما متاسفانه این افزایش سرعت رشد طیور گوشتی مشکلاتی را هم به همراه دارد. اختلالات متابولیکی (سندرم مرگ ناگهانی، اختلالات و اشکالات اسکلتی و سندروم آسیت) و افزایش تلفات از جمله این مشکلات است.
در این میان سندرم مرگ ناگهانی (SDS) یکی از علل اصلی خسارات اقتصادی در صنعت پرورش مرغ گوشتی در سراسر دنیا است که در پرندگان دارای رشد بسیار سریع اتفاق می‌افتد.
از این رو امروزه یکی از مباحث داغ صنعت پرورش طیور بکارگیری روش‌های کاهش کنترل شده سرعت رشد در مراحل خاصی از دوره پرورش طیور است، لذا مطرح شدن موضوع استفاده از هورمون‌ها در پرورش طیور به منظور افزایش سرعت رشد، موضوعی نادرست بنظر می‌رسد.
علاوه بر این موارد تحقیقات نشان داده است که برخلاف دام‌های اهلی، با مصرف هورمون‌ها در طیور، مقادیر زیادی از خوراک تبدیل به ذخیره چربی در لاشه می‌گردد که از نظر اقتصادی به نفع تولیدکنندگان نیست و به دلیل بالا بردن احتمال مشکلات قلبی، سلامت مصرف‌کنندگان را نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
دست‌اندرکاران پرورش طیور در ایران با استناد به مجموعه این عوامل عنوان می‌کنند که تنها در شرایط تحقیقاتی و آن هم برای بررسی اثرات فیزیولوژیک در این صنعت، از هورمون‌ها استفاده می‌شود و نه به منظور افزایش رشد طیور و تولید تخم‌مرغ.
مسعود حاج محمد حسینی
کارشناس ارشد پرورش طیور
