طرحی برای مستندسازی تعاریف، واژه‌ها و مفاهیم حوزه ارتباطات،‌ روابط عمومی و رسانه

به گزارش شارا،‌ این دانشنامه شامل حوزه‏‌های مختلف بوده که به صورت مجموعه‌هایی در رشته‏‌های خاص تهیه و تدوین خواهد شد. اولین مجموعه از این دانشنامه که تحت عنوان دانشنامه علوم ارتباطات خواهد بود شامل 8 جلد می‏‌باشد. بدیهی است مجموعه ‏های دیگر مانند «زبان‏شناسی و معناشناسی»، «فرهنگ» و امثالهم در آینده نیز انشاء‌ا... تهیه و منتشر خواهند شد.

• آشنایی با دانشنامه یا دایره المعارف‌ها

دانشنامه يا دايره‌المعارف برابر نهاده اصطلاح Encyclopaedia است كه خود برگرفته از اصطلاح يوناني enkyklios paideia به معناي آموزش فراگير است. در اصل دانشنامه بر مباحثي چون دستور زبان، معاني و بيان، موسيقي، رياضيات، فلسفه، اخترشناسي، و تربيت بدني دلالت دارد. اين مفهوم به پيدايش انديشه گردآوري مواد آموزشي پيشرفته در اثري واحد انجاميد كه در آن روابط و درونمايه هنرها و علوم گوناگون تشريح مي‌شود. در گذشته‌اي دور، تلاش‌هايي براي تهيه آثاري از اين نوع به عمل آمد و در زبان انگليسي سرتوماس اليوت اين اصطلاح را براي نخستين بار در اثري موسوم به (حاكم) -1531- آن را برای رساله‌اي درباره تعليم و تربيت به كاربرد. در دايره‌المعارف‌هاي عمومي امروزي تلاش مي‌شود كه كليه شاخه‌هاي دانش، معمولاً در مجموعه‌هايي چند جلدي، و امروزه مبتنی بر صفحه‌هاي فشرده، ارائه شود. بيشتر اين دايره‌المعارف‌ها براي بزرگسالان طراحي مي‌شود، اما این دایره وسیع تر شده و اکنون دايره‌المعارف‌هايي خاص كودكان و نوجوانان نيز تدوين شده است. در دايره‌المعارف‌ها كوشش مي‌شود كه گزيده‌اي از اطلاعات جامع يا شاخه كوچكي از دانش با عمق بيشتر درج گردد. دايره‌المعارف‌هاي ديگري نيز از ديدگاه‌هاي خاص يا درباره جامعه يا فرهنگي خاص تدوين مي‌شود.

• تاریخچه دانشنامه

اولین دائرةالمعارف‌ها به قصد مطالعه و بررسی مستمر و توسط فردی واحد تهیه می‌شد و به گونه‌ای فراهم می‌آمد که جنبه متن درسی داشته باشد، و بدین سبب با دائرةالمعارف امروزی، که عمدتاً به عنوان مرجع به کار می‌رود و حاصل کار گروهی است، متفاوت بود. اگرچه گاه به ارسطو به منزله "پدر دائرةالمعارف" اشاره می‌شود، ظاهراً نخستین دائرةالمعارف به همت سپئوسیپوس (۳۳۸ ق. م)، فیلسوف یونانی و شاگرد افلاطون، در سده چهارم پیش از میلاد گردآوری شد، که فقط قطعاتی از آن باز مانده ‌است. نخستین دانشنامه‌نویس رومی، دانشمند سده اول، مارکوس ترنتیوس‌وارو بود که دایره‌المعارفی در علوم انسانی با عنوان "آثار عتیق ربانی و انسانی"شامل دستور زبان، جدل، فن بیان و بلاغت، هندسه، حساب، اخترشناسی، موسیقی، پزشکی، و معماری گرد آورد. این اثر نیز باقی نمانده است' احتمالاً اولین کسی که سعی کرد دانش بشر را در کتابی جمع کند، پلینی بزرگ در کتاب ۳۷ جلدی تاریخ طبیعی یا ارسطو بود پس از آن‌ها، هم در جهان غرب و هم در مشرق‌زمین تلاش‌هایی برای این کار صورت گرفت که از جمله اولینِ آنها می‌توان از کتاب اشتقاقات ایسیدوروس سویلی در قرن هفتم میلادی و کتاب مفاتیح العلوم محمد بن احمد خوارزمی نام برد. همچنین از دیگر دانشنامه‌های دوران گذشته، دانشنامه علایی را می‌توان نام برد که دانشنامه‌ای است تألیف ابن سینا به زبان فارسی در پنج علمِ منطق، طبیعیات (علم زیرین)، هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است (علم برین). در این دانشنامه ابن سینا تلاش کرده است تا آنجا که می‌تواند واژه‌های فارسی بکار برد.

• بنیاد دانشنامه‌نگاری ایران

اکنون و در ایران بنیاد دانشنامه نگاری ایران طرح های گوناگونی را با عنوان دانشنامه و با موضوعات زیر در دست تدوین دارد: دانشنامه ادبیات جهان(مجموعة 5 جلدی)، دانشنامه ادبیات فرانسه، دانشنامه اقتصاد، دانشنامه آموزش‌عالی(ویراست دوم)، دانشنامه حقوق ایران، دانشنامه خلیج فارس(مجموعه دو جلدی)، دانشنامه کسب‌وکار خانگی، زندگینامه علمی دانشوران(6جلد)، فرهنگ توصیفی پژوهش، فرهنگ ارزیابی کیفیت نظام دانشگاهی،‌فرهنگ توصیفی مطالعات ترجمه(دورة دو جلدی)، فرهنگ توصیفی متون مصحح (بخش فارسی)، کتاب‌شناسی توصیفی بلاغت، تاثیر کاربردهای تعارف در پردازش شخصیت‌های داستانی (مقاله)، تاریخ پزشکی، داروسازی، دندان‌پزشکی و دام‌پزشکی(مجلد هفتم و هشتم)، دانشنامه پزشکی، واژه‌نامه تخصصی ایدز، دانشنامه مرگ و مردن، دانشنامه مغز و زبان، دانشنامه فشردة پپتیدها، دانشنامه ریاضی(مجلد دوم)، دانشنامه فشرده شیمی، دانشنامه مختصر ویروس‌های گیاهی و قارچی، فرهنگ فنّاوری نانو، دانش کلوئید و سطح مشترک، راهنمای معادلات انتگرال با حل تحلیلی، دانشنامه فرش، فرهنگ مصور معماری ایران، کتاب اطلس فرش، فرهنگ توصیفی سه زبانه هنرهای دستی، فرهنگ توصیفی مدیریت منابع طبیعی، فرهنگ دامپزشکی، دانشنامه کشاورزی(دورة دو جلدی)، شناسایی مولکولی آدنوویروس عامل بیماری هپاتیت همراه با گنجیدگی در طیور ایران (مقاله).

• دانشنامه ارتباطات

اخیرا کتاب دانشنامه ارتباطات و دانشنامه روابط عمومی تالیف حسن بشیر توسط انتشارات کارگزار روابط عمومی در قطع وزیری به بازار کتاب عرضه شده است.

در مقدمه این کتاب می‌خوانیم:

دایره المعارف ‏ها، دانشنامه‏ ها و نیز واژه نامه ‏ها از مهمترین متونی هستند که به عنوان «متون مرجع» مورد استفاده قرار می ‏گیرند. یکی از دلایل اساسی اهمیت آنها، دسترسی آسان افراد به معانی و توضیحات اساسی مربوط به مفاهیم، نظریه ‏ها و واژه‌های مختلف مرتبط در علوم گوناگون است.

اصولا این متون، معمولاً مبتنی بر فهم، تجربه ‏های علمی یا تعاریف ارایه شده توسط طراحان و اندیشمندان آنها می ‏باشد. آنچه که تاکنون نیز معمول بوده و با توجه به اینکه عمدتاً علوم انسانی و اجتماعی در جهان غرب شکل گرفته و طراحی شده ‏اند، معانی و تعاریف مزبور نیز توسط آنان تهیه و تدوین شده‌اند و در سطح جهانی مورد استفاده قرار گرفته ‏اند.

واژه ‏نامه ‏های مختلفی وجود دارند که عمدتا یا به شکل موجز و در قالب فرهنگ لغات و ارائه کلمات تبیین کننده مرادف کلمات دیگر یا امثالهم تهیه شده ‏اند و یا اینکه به طور تفصیل در قالب دانشنامه ‏ها و فرهنگنامه‏ هایی هستند که شرح کاملی از معنای اصطلاحی، کاربردی، تاریخ تحول معنایی، نظریات مرتبط و امثالهم تدوین شده ‏اند.

اما برای واژه ‏های علمی تعاریف مشخص و کاربردی وجود دارند که به مثابه خلاصه ‏ای از دیدگاه ‏ها، نظریه‏ ها، رویکردها و معانی تجربی است که معمولاً به نام «تعریف» یک واژه علمی در کتاب‏ های مختلف مطرح می ‏شوند و دارای ارزش استنادی می ‏باشند.

«تعریف یک واژه» یا «تعریف یک مفهوم» مهمترین عنصر در مباحث علمی است. در حقیقت تعاریف مفهومی و نظری، بنیان نظریه ‏های علمی را می‏ سازند و اساسی‏ ترین عناصر حوزه ‏های علوم مختلف ‏اند. بدون این تعاریف، می‏ توان گفت طراحی ساختار نظری و حتی روشی این علوم امکان‏پذیر نیست.

با توجه به اهمیت تعاریف مختلف واژه ‏ها و مفاهیم علمی، نیازمند واژه نامه ‏هایی هستیم که به شکل دایره المعارفی تهیه شده و بتوانند مجموعه کامل و مستندی از تعاریف مرتبط را ارائه دهند تا مورد بهره برداری‏ های مختلف قرار گیرند.

طرح این دانشنامه (دایره المعارف) برای مستند سازی تعاریف، واژه ‏ها و مفاهیم گوناگون با چنین رویکردی، کار بدیعی است که برای اولین بار با انتشار کتاب «واژه نامه روش پژوهش در علوم اجتماعی» در سال 1388 که در همان سال به چاپ دوم نیز رسید و در آیندة نزدیک چاپ سوم آن نیز راهی بازار نشر خواهد شد، معرفی گردید.

طرحی که در این زمینه ارائه می‏ شود شامل بسیاری از رشته ‏های دیگر علمی در حوزه ‏های علوم انسانی و اجتماعی بوده و در حقیقت طرح جامعی برای همه حوزه ‏های مزبور می ‏باشد که به صورت دانشنامه جامع در حوزه علوم انسانی و اجتماعی ارائه خواهد شد.

تهیه چنین دانشنامه ‏ای که مستند به تعاریف مختلف برای مفاهیم علمی است خود حرکتی مهم در جهت «بومی سازی علمی» خواهد بود که از اهمیت بسزائی برخوردار می‏ باشد.

این دانشنامه شامل حوزه‏ های مختلف بوده که به صورت مجموعه ‏هایی در رشته‏ های خاص تهیه و تدوین خواهد شد.

این مجموعه که اولین جلد آن درزمینه "ارتباطات" تدوین و منتشر شده است، قرار است در زمینه های: روابط عمومی، ارتباطات بین ‏الملل، ارتباطات میان فرهنگی، روش ‏های کیفی، مطالعات رسانه، تبلیغات و افکار عمومی و ژورنالیسم نیز تدوین و به بازار نشر در حوزه ارتباطات، روابط عمومی و رسانه عرضه شود.

مولف این کتاب در خصوص دانشنامه ارتباطات چنین گفته است:
این دانشنامه با هدف بومی سازی علمی، معرفی اندیشمندان داخلی، مفهوم شناسی، نظریه پردازی و استخراج و معرفی مفاعیم بنیادین در علوم انسانی و اجتماعی تهیه و تدوین شده است و شامل حوزه های مختلف است که به صورت مجموعه هایی در رشته های خاص تهیه و تدوین می شود. مطالعه دقیق کتاب های علمی معتبر در حوزه خاص و شناسایی مفاهیم و واژه های مهم کلیدی آنها که همراه با تعریف مشخص و دقیق و مستند است، یکی از این مراحل به شمار می آید. البته انجام این کار، خیلی دقیق و به شدت تخصصی بود، زیرا فهم این‌که یک مفهوم در حوزه علمی خاص یک مفهوم بنیادین و دارای تعریف خاص که قابل استناد باشد کاری علمی، تخصصی و دقیق به شمار می آید که نیازمند تجربه علمی و تخصص لازم است.

بشیر یادآور شده است: درج کلید واژه به فارسی و معادل آن به انگلیسی به معنای ایجاد یک فرهنگ لغت انگلیسی برای واژه های مرتبط برای هر رشته علمی است و اهمیت دارد. این کار بعدها می تواند مانند تولید یک فرهنگ لغت کابردی در این رشته به طور جداگانه باشد که قابلیت انتشار در قالب یک کتاب هم دارد.

این عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) مطالعه و بررسی کتاب های معتبر، تالیفی و ترجمه ای را یکی دیگر از اقدامات و ضروریات نگارش این دانشنامه معرفی کرد و گفت: بررسی کتاب های تالیفی و ترجمه ای از هر زبان به فارسی و در هر رشته برای شناسایی مفاهیم و تعاریف کاملا مستند که بتواند معنا و تعریف خاصی را از آن مفهوم منعکس کند، اقدام دیگر در این زمینه به شمار می آید. هر تعریف باید مستند به صاحب تعریف باشد و از سویی تعریف و ترجمه نمی تواند از اعتبار کافی برخوردار باشد، مگر این‌که مولف یا مترجم آن صاحب اعتبار خاصی در حوزه باشد. به همین دلیل مهم‌ترین آثار از مهم‌ترین نویسندگان و معتبرترین آنها که معمولا در عرف دانشگاهی و علمی دارای یک تعریف خاص و مورد قبول هستند، انتخاب می شود.

به گفته وی، تعاریف این مجموعه از رویکرد مستندسازی تبعیت می‌کند و به عنوان یک نقل قول مستقیم دارای همه ویژگی های مستندسازی است که معمولا در این موارد مرسوم هستند، خواهد بود. به عبارت دیگر، امانت داری در نقل قول به شدت مورد توجه قرار گرفته، حتی اگر متن نقل قول شده ضعف ویراستاری داشته باشد.

وی با بیان این‌که علاوه بر ارائه تعریف ها، تلاش شده رویکردهای مهم، نظریات اساسی، مزایا و معایب مرتبط با هر مدخل نیز برای بهره برداری بیشتر، آورده شوند، افزود: در این رابطه تلاش کردم تمام کتاب های مهم و معتبر در هر رشته را بررسی کنم و برای هر واژه یا مفهوم، بیشترین تعاریف و سایر موارد مرتبط جمع آوری شوند. بنابراین فقط کتاب ها و نه قالب های دیگر نوشتاری مثل مقاله مورد توجه و تاکید قرار خواهند گرفت.

مولف دانشنامه ارتباطات، با بیان این که تهیه دانشنامه ای در حوزه وسیع علوم انسانی و اجتماعی فواید زیادی دارد، یادآور شده است: جمع آوری تعاریف مختلف از مفاهیم و واژه های علمی خود نوعی غنی سازی علمی و زمینه ای برای مفهوم سازی و نظریه پردازی های بعدی به شمار می آید، همچنین ارائه تعاریف علمی و مستند، نوعی از تبیین ابعاد نظری یک حوزه علمی را شامل می شود که با فهم و تبیین مفاهیم آن می تواند گسترش معنایی و نظری آن حوزه را تعیین کرد .تعاریف مستند، خود نوعی از مستندسازی تعاریفی است که می توان با انتخاب بهترین ها یا نزدیکترین آنها با رویکردهای مختلف مورد تاکید قرار دارد و ساختارهای بعدی نظری بر مبنای تعاریف مورد قبول تر برای هر محقق، طراحی و ارائه کرد.

این عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) تاکید کرده است: یکی از انگیزه های مهم در تدوین این واژه نامه، همین نگاه نو به طرح نام و دیدگاه اندیشمندان و استادان ایرانی به مفاهیم مختلف است. متاسفانه ما به اندازه کافی تلاشی در طرح نام و دیدگاه های این افراد در کنار اندیشمندان خارجی انجام نداده ایم و این حرکت شاید فتح بابی برای یک حرکت وسیع برای بومی سازی علمی تلقی شود، حرکتی که نه تنها باید در تعاریف مفاهیم گنجانده شود، بلکه در طراحی نظریه ها، اندیشه ها و دیدگاه ها تعقیب شود.»

بشیر گفت: این حرکت نه تنها قصد دارد هر تعریف را با یک اندیشمند پیوند دهد بلکه فراتر از آن، آن را به نام وی ثبت می کند که خود می تواند از هر سوءاستفاده بعدی، به ویژه در نقل قول های غیرمستند، جلوگیری و فرایند تولید علم را درست تر کند. این حرکت همچنین می تواند در صورت گسترش، از هرنوع بی اخلاقی علمی در انتساب تعاریف مختلف به نام خود در حالی که متعلق به دیگری است، جلوگیری کند که این خود در تزکیه حوزه های علمی از هر گونه دستبرد ناروا دور می کند.
دکتر بشیر با اشاره به اهمیت دایره المعارف ها، افزوده است: دایره المعارف ها و دانشنامه ها از مهم ترین متونی هستند که به عنوان متون مرجع استفاده می شوند و یکی از دلایل اساسی اهمیت آنها، دسترسی آسان افراد به معانی و توضیحات اساسی مربوط به مفاهیم، نظریه ها و واژه های مختلف مرتبط در علوم گوناگون است.

به گفته وی، اکنون با توجه به اهمیت تعاریف مختلف واژه ها و مفاهیم علمی، به واژه نامه هایی نیاز داریم که به شکل دایره المعارفی تهیه شده و بتوانند مجموعه کامل و مستندی از تعاریف مرتبط ارائه کنند تا در زمینه های مختلف بهره برداری شوند، زیرا تعریف یک واژه یا تعریف یک مفهوم مهم‌ترین عنصر در مباحث علمی است و تعاریف مفهومی و نظری، بنیان نظریه های علمی را می سازند و اساسی ترین عناصر حوزه های علوم مختلف هستند و می توان گفت بدون این تعریف ها، طراحی ساختار نظری و حتی روشی این علوم امکان پذیر نیست.

گفتنی است جلد دوم این دانشنامه با موضوع روابط عمومی، نگاشته شده و اکنون در مراحل پایانی ویراستاری قرار دارد و پیش بینی می شود اوایل سال آینده منتشر و روانه بازار نشر شود.

نخستین جلد دانشنامه علوم ارتباطات در 403 صفحه، شمارگان سه هزار نسخه و بهای 27 هزار تومان توسط انتشارات کارگزار روابط عمومی منتشر و روانه بازار نشر شده است.

گفتنی است اخیرا جلد دوم این مجموعه با عنوان دانشنامه روابط عمومی در 511 صفحه در قطع وزیری منتشر شد.