در ادبیات عاشورایی ما، نگاه عاطفی موج می‌زند و تا دهه‌های اخیر، بیان عاطفی، خصیصه‌ی اصلی سروده‌های عاشورایی بوده است.
محتشم‌نامه تحقیق و تألیف مهدی امین‌فروغی، دربردارنده‌ی گزیده‌ی ترکیب‌بندهای عاشورایی‌ای است که سرایندگان، آنها را در استقبال از ترکیب‌بند معروف کمال‌الدین علی محتشم کاشانی، شاعر سده‌ی دهم هجری سروده‌اند. نشست هفتگی مرکز فرهنگی شهرکتاب، در آستانه‌ی اربعین حسینی به بررسی جایگاه محتشم کاشانی در مرثیه‌سرایی فارسی و به بررسی سروده‌های عاشورایی متأثر از شعر محتشم اختصاص داشت. در این نشست مهدی امین‌فروغی، محمدرضا زائری و اسماعیل امینی به سخنرانی پرداختند.
مهدی امین‌فروغی با بیان این نکته که محتشم کاشانی حقی بزرگ بر گردن شیعیان دارد و عواطف و احساسات مذهبی ما با شعر و نگاه او گره خورده است گفت: در زبان فارسی پیش از سده‌ی چهارم هجری مرثیه‌ای برای واقعه‌ی عاشورا سروده نشده است. در قرن چهارم کسانی نخستین سوگ‌سروده را برای عاشورا به کسایی‌مروزی منتسب می‌کنند. در آن مقطع مرثیه‌سرایی برای امام حسین و شهدای کربلا آغاز شد و بسیاری از شعرا، نه به‌صراحت، بلکه به تلمیح، شروع به سخن گفتن از واقعه‌ی عاشورا کردند.
سنائی غزنوی، عبدالرزاق اصفهانی، فردوسی و سیف فرغانی شاعرانی هستند که به‌تلمیح به واقعه‌ی عاشورا اشاره کرده‌اند؛ اما تا پیش از محتشم کاشانی مرثیه‌سرایی در ادبیات فارسی سترون است و به مولودی نارس می‌ماند.
نویسنده‌ی کتاب محتشم‌نامه در ادامه به جایگاه محتشم فارسی در مرثیه‌سرایی اشاره کرد و افزود: در سده‌ی دهم، محتشم کاشانی با ترکیب‌بند شگفت‌انگیز خود حرکتی را در مرثیه‌سرایی آغاز کرد که بی‌پیشینه بود. در واقع بی‌راه نخواهد بود اگر او را آغازگر مرثیه‌سرایی در زبان فارسی بدانیم. وی با ترکیب‌بندش جانی به این گونه از سروده‌ها بخشید. نوع نگاه محتشم به واقعه‌ی عاشورا و عاطفه‌ی او سنگ بنای مرثیه‌سرایی را گذاشت و شاعرانی که پس از وی آمدند، در نوحه‌ها و مراثی، سبک وی را پی گرفتند. نگاه محتشم به واقعه‌ی عاشورا کاملاً عاطفی است و متأخران نیز همین نگاه محتشم را دنبال کرده‌اند.
امین‌فروغی با تصریح به ماهیت مادرانه‌ی مرثیه‌سرایی در طول تاریخ و با بیان این جمله که مرثیه‌سرایی کاری است که عمدتاً با احساسات و عواطف زنانه دنبال شده است افزود: محتشم شعر خود را با عاطفه‌ی تمام آفریده است و ازآنجا که سنگ بنای کاخ بلند مراثی فارسی را گذاشته، سرایندگان متأثر از وی نیز همین نگاه را دنبال کرده‌اند. در ادبیات عاشورایی ما نگاه عاطفی موج می‌زند و تا دهه‌های اخیر، بیان عاطفی، خصیصه‌ی اصلی سروده‌های عاشورایی بوده است. گوش موسیقایی شیعیان ایرانی با سروده‌هایی تنظیم شده که سرایندگان آنها همه پیرو محتشم بودند.
این پژوهشگر تاریخ مراثی فارسی در انتها خاطر نشان کرد: به‌راستی مرثیه‌ای را می‌توانیم تمام‌عیار بنامیم که علاوه بر عنصر عاطفی از عنصر حماسه نیز برخوردار باشد. وجهه‌ی اصلی ترکیب‌بند محتشم، عاطفی بودن آن است و کمتر نشانه‌های حماسی را در آن می‌توان سراغ گرفت.
- اهمیت بررسی سیر تاریخی تحول سوگ‌سروده‌های عاشورایی
محمدرضا زائری سخنران دیگر نشست با تأکید بر این نکته که کتاب محتشم‌نامه منبع مناسبی است برای دیدن همه‌ی سروده‌های مهمی که در استقبال از ترکیب‌بند محتشم کاشانی سروده شده، خاطر نشان کرد: با مطالعه‌ی کتاب حاضر می‌توانیم استقبال‌های صورت گرفته از شعر محتشم را کنار یکدیگر ببینیم و تصویری کلی از قطعه‌های متفاوت ساختار مرثیه‌سرایی فارسی را در دست داشته باشیم. در مرثیه‌های متقدم نوعی جنبه‌ی عاطفی صرف دیده می‌شود که روایت‌هایی هستند از درد و مصیبت. تغییر نگرشی که در این سروده‌ها دیده می‌شود از منظر اجتماعی قابل توجه است.
وقتی از ادبیات عاشورایی سخن می‌گوییم، پایه ادبیات است؛ ادبیات نیز آینه‌ی زندگی اجتماعی است. تعمق در ادبیات تصویری از جامعه و روزگار خلق اثر را در برابر ما می‌گسترد. از دیگرسو مناسک و آیین‌های عزاداری هم، آینه‌ی جامعه محسوب می‌شوند. هیأت‌های عزاداری قدیمی‌ترین و راسخ‌ترین عناصر جامعه‌ی مدنی شیعی هستند. در واقع شعر عاشورایی و مناسک عزاداری برای امام حسین دارای ظرفیت عظیمی است برای بازخوانی و بازشناسی دگرگونی‌های اجتماعی. باید به این پرسش نیز پاسخ دهیم که چگونه مضامین دردمندانه و شخصی عاشورایی در دوره‌های جدید به مضامین حماسی و اجتماعی بدل شده‌اند.
زائری به پنج سروده‌ای که در چند دهه‌ی اخیر در استقبال از شعر محتشم سروده شده، اشاره و تصریح کرد: در این استقبال‌ها حال و هوای انقلاب، دفاع مقدس و سایر اتفاقات روز بازتافته است. وی در ادامه به ذکر نمونه‌هایی از سوگ‌سروده‌های اخیر پرداخت.
- از مخاطب خاص تا مخاطب عام
اسماعیل امینی، آخرین سخنران نشست با تأکید بر این نکته که هیچ اثر ادبی از نقد مصون نیست، یادآور شد: برخی که از نقد گریزانند برای ممانعت از نقد شدن شعرهای عاشورایی‌شان گزاره‌هایی عاطفی را پیش می‌کشند. ما با اصل شعر سر و کار داریم و اینکه شعر در چه شرایط عاطفی یا حسی سروده شده برایمان مهم نیست. اما از طرف دیگر چندوچون‌هایی فنی در کار هست: آیا شعر عاشورایی فقط مرثیه است؟ طبعاً شعر عاشوراییِ غیرمرثیه‌ای نیز داریم. در دوره‌های آغازین شعر عاشورایی، این شعر پیش از آنکه مرثیه باشد، حالت اعلام موضع و اثبات حقانیت داشت. اینکه حسین فرزند علی و زهراست و نواده‌ی پیامبر، امروز امری بدیهی است، اما این موارد برای گذشتگان بدین صورت بدیهی و روشن نبود و شعرایی چند برای بیان و اثبات این موارد شعر نوشته‌اند. یکی از کارکردهای شعر مذهبی اعلام موضوع بوده است. در مقطعی این شعر به بیان موضع پرداخته و در مقطعی دیگر کوشیده وقایع را از دست تحریف مصون نگه دارد. سرایندگان متقدم مجبور بودند وقایع را در قالب منظوم نقل کنند تا هم از تحریف آنها جلوگیری کنند و هم به دلیل اینکه شعر از قدرت نفوذ بالایی برخوردار است، مردم را راحت‌تر با شرح ماجرا آشنا بکنند. حتی در دوره‌هایی مباحث کلامی هم صورت سروده پیدا کرده است.
امینی به وحدت موضوعی و روال تاریخی کتاب محتشم‌نامه اشاره کرده و افزود: کتاب حاضر هم برای مخاطب عام قابل استفاده است و هم برای پژوهشگران دانشگاهی. موضوع دیگر این است که آیا سروده‌های عاشورایی شعر محسوب می‌شوند یا فقط کلام موزون‌اند؟ شعر نمی‌تواند متکی به سنت باشد. شعر فرارفتن از سنت است. اما شعر عاشورایی چگونه می‌تواند از سنت فراتر برود؟ واقعه‌ی عاشورا مثل وقایع دیگر نیست که بتوان پیرامون آن به خیال‌پردازی پرداخت و اغراق و مبالغه کرد؛ آرایه‌ها و پیرایه‌های بی‌مورد نیز جایی در این عرصه ندارد؛ در واقعه‌ی عاشورا نمی‌توان دخل و تصرف کرد. وقتی شعر عاشورایی متکی به چنین سنتی است، آیا می‌شود گفت اینها شعر نیست و سروده است؟ به‌هرروی نقد شعر عاشورایی در پی یافتن پاسخ‌هایی است برای این پرسش‌ها و چنین کتاب‌هایی ما را در رسیدن به راهیافت‌های مناسب یاری می‌کند.
پرسش‌های دیگری که پیش روی ما قرار دارد از این قرار است: آیا شعر عاشورایی عینی است یا ذهنی؟ کدام رویکرد در شعر عاشورایی اهمیت بیشتری دارد؟ رویکرد عاطفی، رویکرد حماسی، رویکرد تاریخی، رویکرد عرفانی یا فلسفی؟ بعد هم باید بررسی کرد که هر یک از اینها در طول زمان چه تغییراتی داشته است. مثلاً فرض کنیم مظلومیت در ادوار متفاوت معانی متفاوتی داشته است. مخاطبان شعر عاشورایی در طول تاریخ نیز متغیر بوده است: در ابتدا مخاطبان این شعر ویژه بودند و در روزگار نو قاطبه‌ی مردم. این موارد را از جنس زبان و عناصر بلاغی به کار رفته در شعرها می‌شود دانست. کتاب مورد بررسی ما را کمک می‌کند تا در پیرامون موارد مذکور نیز بتوانیم تأمل کنیم.
کتاب محتشم‌نامه، گزیده ترکیب‌بندهای عاشورایی در استقبال محتشم کاشانی را دفتر نشر فرهنگ اسلامی در ۵۴۷ صفحه و به قیمیت ۴۳ هزار تومان منتشر کرده است.
نظر شما