آشنایی با ماسک‌های تنفسی

یا در زمان شیوع بیماری‌های ویروسی نظیر آنفلوانزا کدام ماسک مانع سرایت این بیماری به شما خواهد شد؟ یا در زمانی که با جوهر نمک، آب ژاول یا سایر شوینده‌های محرک مشغول نظافت منزل هستید چه نوع ماسکی مانع تحریک سیستم تنفسی شما می‌شود؟

اگر در زمان‌هایی که از طریق رسانه‌ها وضعیت آلاینده‌های هوا در حالت هشدار اعلام می‌شود کمی به اطرافمان دقت کنیم، متوجه می‌شویم که افراد زیادی از ماسک‌های تنفسی استفاده می‌کنند که البته اغلب آنها را افراد مسن یا کودکان تشکیل می‌دهند، اگر بیشتر دقت کنیم متوجه خواهیم شد که ماسک‌های که به‌صورت زده‌اند از انواع مختلفی است. اما آیا واقعاً ماسکی که استفاده می‌کنند مناسب است!؟ در این مقاله قصد داریم اطلاعاتی را در اختیار شما بگذاریم تا بتوانید بهتر به این پرسش‌ها پاسخ دهید.

• استاندارد

سازمان‌های مختلف استانداردهایی برای طبقه‌بندی و تست ماسک‌ها بیان کرده‌اند. ۲ استاندارد معتبر و پر کاربرد در این زمینه «استاندارد اروپا و استاندارد مؤسسه ملی ایمنی» و «بهداشت حرفه‌ای ایالات متحده (NIOSH) است.

اتحادیه اروپا ماسک‌ها را در ۳ کلاس FFP۳، FFP۲، FFP ۱ طبقه بندی کرده است.

NIOSH نیز ماسک‌ها را در ۳ کلاس N۱۰۰، N۹۹، N۹۵ طبقه بندی کرده است. هر شرکت تولیدکننده ماسک درصورت تأیید شرایط این استانداردها توسط مؤسسات مجاز، کد استاندارد را روی ماسک تولیدی خود درج می‌کند. لازم است هر ماسک تحت یک استاندارد تولید و تست شود.

• راندمان جمع‌آوری

راندمان جمع‌آوری، در حقیقت نسبتی از آلاینده است که توسط ماسک از هوای تنفسی فرد استفاده‌کننده حذف می‌شود. راندمان جمع‌آوری بستگی به غلظت آلاینده و حد تماس مجاز مواجهه با آن دارد، لذا برای انتخاب یک ماسک مناسب، دانستن این موارد لازم است. با توجه به غلظت آلاینده‌ها در کلانشهرهای کشورمان استفاده از انواع FFP۲ یا N۹۵ کافی خواهد بود و استفاده از سری‌های بالاتر با توجه به مقاومت بیشتری که ایجاد می‌کنند برتری چندانی نخواهد داشت.

• قطر ذرات جمع‌آوری کننده

ذرات معلق در هوا اندازه‌های مختلفی دارند، آسیب رسانی این ذرات صرف‌نظر از ماهیت شیمیایی‌شان با قطر آنها ارتباط دارد به‌نحوی که ذرات هر قدر ریزتر باشند جذب قسمت‌های پایین‌تری از دستگاه تنفس شده و آسیب‌های آن افزایش می‌یابد. (البته این قانون در مورد ذرات درشت تا قطر ۰.۵ میکرون صادق خواهد بود.) به همین دلیل هم PM۲.۵ خطرناک‌تر از PM۱۰ است. در همین جا لازم است اشاره کنیم ماسک‌های معمولی و ماسک‌های جراحی توانایی حفاظت دستگاه تنفس در مقابل این ذرات را ندارند و انتخاب آنها بدین‌منظور اشتباه است.

• مقاومت تنفسی

وجود هر جسمی در مقابل یک جریان ایجاد مقاومت خواهد کرد حال اگر این جسم به‌گونه‌ای باشد که سطح عبور جریان را نیز کاهش دهد مقاومت ایجاد شده نیز به طرز چشمگیری افزایش خواهد داشت. طبیعتاً ماسک نیز در مقابل جریان تنفس (هم دم و هم بازدم) مقاومت ایجاد خواهد کرد. همین عامل نیز باعث سخت شدن تنفس شده و فرد ماسک را کنار خواهد گذاشت و حتی ممکن است درصورت استفاده مداوم مانع دریافت اکسیژن کافی در فرد شود.

شرکت‌های تولیدکننده برای کاهش مقاومت ماسک ۲ رویکرد مختلف اتخاذ می‌کنند؛ اول استفاده از شیر یکطرفه بازدم که به آنها ماسک‌های سوپاپ‌دار می‌گویند و دیگری بزرگ‌کردن سطح ماسک که به اینگونه ماسک‌ها Big Eye می‌گویند.

برخی شرکت‌های تولید کننده نیز از هر دو رویکرد بهره برده‌اند. نوع Big Eye مقاومت تنفسی را هم در دم و هم در بازدم کاهش می‌دهد، اما نوع سوپاپ‌دار باعث کاهش چشمگیر مقاومت تنفسی در بازدم می‌شود، همچنین از تعریق ناشی از تجمع بخار آب تنفس و گرمای تنفس در پشت ماسک تا حدود زیادی جلوگیری می‌کند.

• شکل ماسک

ماسک‌های تنفسی معمول در ۲ نوع فنجانی یا Cup و تاشو یا Folded وجود دارند که هر کدام مزایایی دارند. با توجه به ماسک‌های موجود در بازار انواع تاشو به‌دلیل قابلیت حمل راحت، شکل‌پذیری راحت‌تر با شکل صورت و سطح بالاتر و در نتیجه مقاومت تنفسی کمتر بهتر هستند. نوع Cup نیز به این دلیل که به‌طور کامل به‌صورت فرد استفاده‌کننده نمی‌چسبد راحتی بیشتری برای استفاده‌کننده در بر دارد.

• میکروارگانیسم‌ها

زمانی که میکروارگانیسم‌ها در هوای تنفسی معلق باشند به آن بیوآیروسل می‌گویند.

بیوآیروسل‌ها می‌توانند وارد ریه شده و در مواردی که راه انتقال میکروارگانیسم تنفسی باشد باعث بیماری‌زایی شوند.

ویروس‌ها دارای قطر ۲۰ تا ۳۰۰ نانومتر و باکتری‌ها دارای قطر ۰.۳ تا ۱.۵ میکرون هستند. ماسک‌هایی که در بالا به آن اشاره شد در مورد باکتری‌ها راندمان خوبی دارند اما ماسک‌های سری N برای حفاظت تنفسی در برابر ویروس‌ها مناسب ترند.

برخی تحقیقات نشان داده است که FFP۳ نیز راندمان قابل‌قبولی در حذف بیوآیروسل‌ها دارند، اما توصیه اغلب سازمان‌های متولی بهداشت ماسک‌های سری N به‌ویژه N۹۵ است. علاوه بر این ماسک‌ها، ماسک‌های جراحی (همان ماسک‌هایی که اغلب کارکنان بیمارستان از آن استفاده می‌کنند) نیز برای حفاظت در برابر ویروس‌ها استفاده می‌شود، اما باید به‌خاطر داشت این ماسک‌ها بیشتر برای جلوگیری از انتقال آلودگی از کارکنان درمانی به بیماران در شرایط استریل نظیر اتاق‌های عمل، طراحی شده‌اند.

• لایه زغال فعال

برخی ماسک‌ها دارای لایه زغال فعال هستند، زغال فعال باعث جذب فیزیکی آلاینده‌های فرار آلی(VOCs) نظیر بنزن و تولوئن می‌شود. اما با توجه به اینکه تنها مقادیر اندکی زغال فعال را می‌توان به این صورت استفاده کرد، خیلی سریع (حتی قبل از اینکه شما آن را خریداری کنید) اشباع شده و کارایی خود را از دست خواهند داد.

• متعلقات ماسک

قطعه بینی: تمامی ماسک‌ها تنها زمانی کارآمد خواهند بود که دورتادور آن به‌طور کامل روی صورت بچسبد و از آنجا که فرم صورت هر فرد با فرد دیگر متفاوت است باید شکل ماسک قابل انعطاف باشد. بیشترین جایی که ممکن است ماسک از پوست فاصله بگیرد اطراف بینی است. قطعه بینی در ماسک در حقیقت یک نوار باریک فلزی است که به‌صورت عرضی روی بینی قرار گرفته و با فشردن شکل بینی فرد استفاده‌کننده را به‌خود می‌گیرد و ماسک را روی پوست فیکس می‌کند.

بند: بند ماسک باید حالت ارتجاعی داشته به‌صورتی که نه زیاد شل و نه زیاد سفت باشد، همچنین باید در محل اتصال به ماسک به خوبی پرس شده باشد و به راحتی جدا نشود. بهتر است بندها در پشت سر مهار شوند نه در پشت گوش‌ها.

• بازه زمانی تعویض

راندمان ماسک‌های تنفسی جمع‌آوری‌کننده ذرات به مرور زمان که استفاده می‌شوند، افزایش می‌یابد اما همزمان مقاومت تنفسی آن افزایش یافته و تنفس با آن سخت‌تر می‌شود، از همین رو درصورتی که از این ماسک‌ها برای حفاظت در برابر آلاینده‌های شیمیایی استفاده می‌کنید می‌توانید تا زمانی که راحت نفس می‌کشید از آن استفاده کنید. اما درصورتی که برای کنترل بیوآیروسل‌ها از ماسک استفاده می‌کنید، پس از یک‌بار استفاده آن را داخل کیسه پلاستیکی گذاشته، در آن را گره بزنید سپس در سطل زباله بیندازید. همچنین درصورت پارگی یا آسیب جدی به الیاف ماسک نیز می‌بایست آن را تعویض کرد. در جدول زیر برخی ویژگی‌های انواع پر کاربرد ماسک‌ها مطرح شده است.

• اگر در کلانشهرها زندگی می‌کنید

اگر در کلانشهرها زندگی می‌کنید یقیناً به تابلوهای نشانگر آلودگی هوا دقت کرده‌اید. این تابلوها اغلب ۶ نمودار میله‌ای دارند که نشان‌دهنده وضعیت ۶ پارامتر اصلی شاخص کیفیت هواست،

این ۶ پارامتر شامل ازن(O۳)، منواکسید کربن(CO)، اکسیدهای ازت (NOx)، اکسیدهای گوگرد (SOx)، ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون(PM۲.۵) ذرات کمتر از ۱۰ میکرون (PM۱۰) است. ۴ پارامتر اول حالت گازی دارند ولی ۲ پارامتر بعدی یعنی PM۲.۵ و PM۱۰ حالت ذره‌ای دارند.

• نکات خیلی مهم!

هیچ کدام از ماسک‌هایی که درباره آن صحبت شد توانایی حذف آلاینده‌هایی که به‌صورت گاز یا مایع هستند را ندارند. به‌عبارت دیگر آلاینده‌هایی نظیر کربن منواکسید، ازن، اکسیدهای گازی ازت و گوگرد را نمی‌تواند حذف کند.

هرگز از ماسک‌های معمولی که هیچ استانداردی روی آن ذکر نشده برای حفاظت در برابر آلاینده‌های هوا استفاده نکنید. این ماسک‌ها کارایی بسیار پایینی در حذف ذرات خطرناک دارند.

هیچ کدام از ماسک‌های یادشده قادر به حذف گازها و بخارات حاصل از مواد شوینده یا سموم و آفت‌کش‌ها نیستند. برای کنترل این آلاینده‌ها از ماسک‌های کارتریج‌دار که شبیه ماسک‌های جنگی است استفاده می‌شود! یقیناً از این ماسک در خانه نمی‌توان استفاده کرد! از همین رو هنگام استفاده از این مواد مهم‌ترین اقدام کاهش مواجهه مستقیم و استفاده از آن در محیط‌های بسته است.