به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سامان توفیق سرپرست هیأت باستان‌شناسی غار دژ اسپهبد خورشید این مطلب را در جمع خبرنگارانی که برای بازدید غار دژ اسپهبد خورشید به منطقه رفته بودند مطرح ساخت.
او با توصیف ویژگیهای باستانی، پیشینه تاریخی و ویژگیهای منحصربفرد معماری این اثر گفت: مدت‌هاست با وجو د پی‌گیری‌های مداوم شاهد انفجارهای پیاپی، ایجاد نقب و تونل‌های متعدد به سمت پیکره و بالای اثر هستیم.
توفیق با اشاره به برداشت‌های بی‌رویه شن و ماسه از پیکره کوه‌های اطراف تصریح کرد: این برداشت نه تنها آسیب جبران‌ناپذیری به عرصه و حریم اثر وارد کرده بلکه منظر غار دژ اسپهد خورشید را نیز مخدوش می‌کند به نحوی که در صورت تداوم امکان ثبت جهانی "در بند کولا" و آثار آن از بین خواهد رفت.
وی با اشاره به اثرات مخرب زیست محیطی فعالیت معادن در مجاورت این محوطه باستانی افزود: فعالیت معادن در منطقه باعث آلوده شدن آب و نامرغوب شدن محصولات کشاورزی از جمله برنج منطقه شده است.
- تهدید سلامتی مردم منطقه
توفیق وجود گرد و خاک، عناصر آهن، سرب، اکسید و... در منطقه را تهدیدی جدی برای سلامت مردم منطقه عنوان کرد و گفت: این معادن آب رودخانه را برداشت و دوباره همان آب آلوده مصرفی را به چرخه رودخانه باز می‌گردانند که این باعث ایجاد مشکلات زیادی برای اهالی و دامهایی که از این آب استفاده می‌کنند شده است و از آنجا که این آب نهایتا به دریای مازندران می‌ریزد باعث ایجاد مشکلاتی در آینده خواهد شد.
وی با بیان اینکه علی‌رغم قول مساعد ابتکار رییس سازمان محیط زیست برای توقف فعالیت‌های مخرب کوه‌خواری، تخریب محیط زیست و ... در دوآب همچنان صورت می‌گیرد، تصریح کرد: این فعالیت‌ها تهدیدی جدی برای مناطق حفاظت شده آرین و پرور، از زیستگاههای اصلی البرز، خواهد بود که در فاصله کمی از اسپهبد دژ واقع شده‌اند.
- کاهش تراکم حجم درختان
این باستان‌شناس گفت: متأسفانه با ادامه این فعالیت‌ها در سالهای اخیر شاهد کم شدن تراکم حجم درختان هستیم به نحوی که این تغییرات در پوشش گیاهی هم تأثیر گذاشته است.
توفیق با اشاره به پیگیری‌ها و برگزاری جلسات متعدد با مدیران استانی افزود: در تمامی این جلسات لزوم توقف عملیات و جابجایی معادن مطرح و توافقهایی نیز صورت گرفته ولی تاکنون هیچ اقدامی انجام نگرفته است و ماشین‌آلات معدنی همچنان مشغول کار هستند.
این باستان‌شناس با اشاره به ثبت بنای غار اسپهبد خورشید در فهرست آثار ملی ایران گفت: با این شرایط متأسفانه این اثر آنطور که شایسه است معرفی نشده و مسئولان استانی و کشوری نسبت به آن بی‌تفاوت‌اند به نحوی که ناشناس و مهجور مانده است.
او از دیگر تهدیدات این اثر تاریخی را وجود میدان تیر در زیر آن عنوان کرد و افزود: متأسفانه اسپهبد دژ با این سابقه تاریخی هم‌اکنون به سیبل تیراندازی تبدیل شده به نحوی که چندی پیش گلوله آرپی جی نیز اینجا پیدا شده است.
توفیق با بیان اینکه پادگان دوآب متعلق به ارتش در این منطقه فعالیت می‌کند گفت: البته این محوطه پیش از انقلاب مسطح و به منظور ایجاد میدان تیر آماده‌سازی شده است.
- تهدید جدی اسپهبد خورشید
این باستان‌شناس مهمترین آسیبی که این اثر تاریخی را در معرض خطر قرار داده است را معدن فلورین اعلام کرد که در رأس تاج طاق بصورت شبانه‌روزی در حال انجام چال‌زنی و برداشت است.
او با بیان اینکه شاید مقاصدی به غیر از فعالیت‌های معدنی از سوی صاحبان این معادن در پیش باشد، اظهار داشت: کارگران با مواد منفجره از بالای سر اثر بصورت عمودی به سمت قسمت شاه‌نشین، دهنه و سقف غار پیشروی می‌کنند.
توفیق گفت: با مکاتبات زیادی که انجام شد موفق شدیم در این محدوده فعالیت‌ها را تا اندازه‌ای متوقف کنیم اما در مواقعی هم شاهد هستیم که هنوز فعالیت‌های مخرب صورت می‌گیرد.
او فعالیت معادن در این محوطه را شبیه کار حفاران غیرمجاز دانست و افزود: هیچ یک از این فعالیت‌ها بر اساس شیوه‌های معدن‌کاری نیست و سوراخ‌های ده متری که ایجاد شده کاملا شبیه کار حفاران غیرمجاز است.
- به تعویق افتادن ثبت جهانی اسپهبد خورشید
توفیق با اشاره به فعالیت‌های زیادی که برای ثبت جهانی غار اسپهبد خورشید صورت گرفته است، تصریح کرد: شرایط ایجاد شده برای منظر این اثر و فعالیت معدن‌کاران در مجاورت آن کار ثبت جهانی اثر را به تعویق انداخته به نحوی که کارشناس یونسکو بعد از بازدید از محوطه اعلام کرد که این کار فعلا میسر نیست.
او با اشاره به آماده بودن پرونده این اثر برای ثبت جهانی گفت: یونسکو برای انجام فعالیت‌های باستان‌شناسی و مرمت اثر اعلام آمادگی کرده است ولی تا غار اسپهبد خورشید ثبت جهانی نشود این کارها صورت نمی گیرد.
توفیق در ادامه به ظرفیت‌های گردشگری غار دژ اسپهبد خورشید اشاره کرد و افزود: با وجود قابلیت‌های گردشگری گسترده حضور گردشگران در این منطقه به غیر از ناراحتی و تأسف چیز دیگری برای آنان به دنبال ندارد.
توفیق با اشاره به اظهارات اهالی مبنی بر خارج کردن خمره‌های بزرگ از محوطه تصریح کرد: در سال 85 که اولین تیغه‌های فعالیت معادن بر خاک اینجا خورد آثار خمره‌های سفالی و باقیمانده غلات کشف شد که نشان از سکونت انسانها در پای دژ داشت همانطور که خانه سازنده‌ها و گورستان در زیر تمامی اهرام و قلاع وجود دارد.
او با بیان اینکه این دو کوه برای اهالی منطقه ارزش تاریخی زیادی دارد، تصریح کرد: این معادن هر جای دیگر می‌تواند باشند و دلیلی نیست که زیر دهانه غار و در حریم درجه یک آن واقع شوند مگر اینکه صاحبان آنها قصدی فرای معدن‌کاری داشته باشند.
- برداشت خاک باستانی
توفیق رفت و آمد روزانه 700 کامیون در جاده که خاک باستانی حمل می‌کنند را تهدیدی برای منطقه دانست و عنوان کرد: متأسفانه این معادن مجوز قانونی دارند و در نبود یگان حفاظت که بطور دائمی حضور ندارد شب تا صبح کار می کنند و خاک باستانی را از دامنه کوه برداشت می‌کنند.
وی افزود: علاوه بر غار - دژ اسپهبَد خورشید، قلعه باجگیران، غار دژ کِیلی و غاردژ کیجاکِرچال سه اثر ثبتی باستانی منحصر به فرد و از تاسیسات نظامی وابسته به غار دژ اسپهبَد خورشید هستند که در حال تخریب و محکوم به نابودی توسط معادن قرار گرفته‌اند.
او در ادامه با اشاره وجه تسمیه کوه لاپ کمر که غار دژ اسپهبد خورشید در آن واقع شده است، افزود: لاپ به معنای شکاف و گسل است و کمر به کوه‌هایی که به شکل دیوار و غیرقابل دسترس‌اند گفته می‌شود.
توفیق گفت: این لاپ و شکاف همان دهانه‌ای است که در اثر فعالیت‌های کوهسایی در 300-400 میلیون سال پیش به وجود آمده و نیاکان ما که معماران چیره‌دستی بوده‌اند توانسته‌اند از این سازه که طبیعت در اختیار آنها قرار داده بهترین بهره‌برداری را بکنند.
او افزود: به نحوی که ساختارهای قائم معماری پلکانی بسیار مستحکم در دو جناح قوس طاقی جای گرفته و مسیرهایی از لاشه سنگ، گچ نیمکوب و ساروج و پلکانی‌هایی برجای مانده این تأسیسات را به هم مرتبط می‌کند.
- شاهکاری از دوره ساسانی
توفیق با بیان اینکه ساختارهای دفاعی و زنجیره‌ای از استحکامات نظامی در منطقه به چشم می‌خورد، تصریح کرد: این غار دژ از منحصر به فردترین استحکامات دفاعی ایران بوده و شاهکاری از ساختار معماری دوره ساسانی است.
به گفته این باستان‌شناس، این طاق طبیعی با دهانه 85 در 95 متر به عنوان بلندترین طاق طبیعی دنیا بعد از طاق شیبتون در چین است.
او ساختار طبقات پلکانی شامل 17 پله، قوس‌های گهواره‌ای، بقایای ورودی شاه‌نشین، قوس‌های مستحکم دوران ساسانی، راهروهای منتهی به انبارها، بقایای 6 اتاق، اتاق‌های نگهبانی و ...را از آثار معماری به جای مانده در اسپهبد خورشید اعلام کرد.
توفیق در ادامه به بقایای راهرویی به عرض 160 تا 185 در این اثر اشاره کرد که معماران این بنا با سکوسازی و ایجاد ملات، لاشه سنگ و ساروج آن را به حالت معلق ساخته‌اند که بتوانند از شرق به غرب آن تردد و با ارابه تجهیزات را انتقال دهند.
او با اشاره به کشف بقایای عسل در راهروهای مخفی این اثر اظهار داشت: این راهروها به انبارها یا محل ذخیره غلات منتهی می‌شوند که دارای قوس‌های چینه‌ای ساسانی‌اند و نظیر آنها را در ایوان مدائن و قلعه دختر فیروزآباد وجود دارد که نشان از رابطه تنگاتنگ معماران این بناها با حکومت مرکزی دارد.
وی معماری این اثر را درباری خواند و گفت: با توجه به سرمایه‌ای که برای ساخت این اثر هزینه شده، زمان حدودا 20 سال که صرف ساخت آن شده و کاربردی که داشته می‌توان به طور یقین گفت که اسپهبد خورشید پیش از اسلام ساخته شده است.
او با اشاره به اینکه در متون تاریخی اسپهبد خورشید با نام دژ طاق آمده است، این منطقه را استراتژیک خواند و گفت: در زمان حمله اعراب اسپهبدان مازندران اینجا تجمع می‌کردند و از آن به عنوان آوردگاهی در برابر اعراب استفاده می‌شده است و به دلیل وجود این استحکامات اعراب نمی‌توانستند اقدامی بکنند و در آخر نیز با خیانت موفق به فتح آن شده‌اند.
گفتنی است: غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ، در ناحیه دوآب شهرستان سوادکوه قرار دارد. این غار در ارتفاعات کوه البرز و تنگه تلاقی رود دوآب به فاصله 1.5(یک و نیم) کیلومتر از جاده سوادکوه به تهران واقع شده است.
غار اسپهبد خورشید بر سینه خطیر کوه قرار داشته و در متون تاریخی به نام طاق عایشه گرگیلی دژ نیز خوانده شده است.
در زبان مردم منطقه سوادکوه، این غار به نام «لاپ کمر» معروف است. مردم روستای خطیر کوه و روستاهای اطراف، این غار را به نام 'دیوکالی' به معنای 'غار دیو' می‌شناسند.
این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بوده است. در صدر اسلام و همزمان با شورش مردم طبرستان، این غار مامن ونداد هرمز بود.
غار اسپهبد خورشید نخستین بار توسط هیات غارشناسان ایران در سال 1335 کشف شد.
نظر شما