دست فروشی علل و عوامل مختلفی دارد، اما عمده ترین دلایل آن را باید در مسائل اقتصادی و اجتماعی جستجو کرد. برخی از کارشناسان، بیکاری و رکود اقتصادی را عامل آن می دانند و معتقدند که با از بین رفتن مشاغل در بخش رسمی، ناتوانی نظام سیاست گذاری اجتماعی در پوشش مخاطرات اجتماعی همچون بیکاری، ازکارافتادگی، فقر، اختلاف طبقاتی و ...عامل رشد روز افزون دست فروشی شده است. پدیده ای که برابر برخی آمارهای غیررسمی حدود ۱۲ درصد از درآمد خالص ملی در کشورهای توسعه یافته صنعتی و حتی تا 50 درصد در برخی کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص داده است.
در این میان مترو تهران نیز باسهم 13.8 درصدی در جابجایی شهروندان به کانونی برای حضور دستفروشان بدل شده است و بدیهی است که آنان به راحتی از بازار مصرف روزانه 3 میلیون مسافر در مترو نمی گذرند. همین امر نیز متروی تهران را به ابر فروشگاهی که این روزها مگامال نامیده می شود تبدیل کرده و شاید انتخاب عنوان مگامال غیرمجاز زیرزمینی برایش انتخاب بدی نباشد.
پاساژی پر از مشتری که بر خلاف مقررات دست و پاگیر روی زمین برای دست فروشان، بدون پرداخت اجاره، بیمه، مالیات و حتی استفاده مناسب از تهویه مطبوع مترو و بعضا عرضه اجناس بی کیفیت به امرار معاش می‌پردازند.در
بر اساس آمارهای موجود روزانه دو هزار دست فروش در مترو تهران مشغول فعالیت هستند که از نظر سنی بین گروههای 21 تا 40 سال را شامل می شوند. دست فروشانی که تقریبا به صورت خانوادگی و یا قومیتی از شهرهای مرزی یا از ساکنان جنوب و حومه استان تهران تشکیل شبکه داده‌اند و طی 8 تا 12ساعت فعالیت، کالاهایی به ارزش یک میلیارد تومان وارد چرخه فروش می‌کنند که اگر از این مبلغ فقط 20 درصد سود شناسایی شود،آنها روزانه 200 میلیون تومان سود عاید خود می‌کنند. سود این عده را می‌بایست در تقاضای خرید مسافرین مترو هم جستجو کرد. با توجه به قدرت خرید اکثریت مسافران مترو و تقاضا ی آنها برای خرید از دست فروشان هر روز شاهد رشد این پدیده در مترو هستیم.
لوازم آرایش، پوشاک، لوازم الکترونیکی، بازی و سرگرمی، لوازم التحریر از بازار تهران، شهرهای مرزی از جمله بانه و همچنین محصولات بی کیفیت کشور چین به واسطه نیاز مشتریان و قابل حمل بودن آنها در مترو باقیمتی بین 5 هزار تا 10 هزار تومان به فروش می‌رسد.
طبق برآورد آمارها حدود 25 درصد از دست فروشان در باندها عضویت دارند. محسن هاشمی مدیرعامل پیشین شرکت مترو تهران هم در سال 89 گفته بود که دستفروشان مترو در قالب یک شبکه مافیایی فعالیت می‌کنند. پخش کننده‌ها به آسانی با استفاده از ظرفیت انبوه مسافران مترو برای کالاهای خود ذائقه سازی می‌کنند و اجناسی را که تولید یا وارد کرده‌اند، در مدت کوتاهی زیر پوست شهر به پول تبدیل می‌کنند. سرشبکه های این گروهها که خود پیشتر دست فروشی می‌کردند به واسطه شناخت از اماکن پر تردد در مترو و همچنین عدم نقدینگی کافی افراد متقاضی کار، افراد را استخدام کرده و با تهیه کالاهای مختلف و عرضه در بین آنها حداقل به 10 درصد از محل سود فروش اجناس دست پیدا می‌کنند.
در این بین اغلب پخش‌کننده‌های اجناس در داخل مترو با یکدیگر در ارتباط هستند و به صورت شبکه‌ای برای عرضه کالاهای خود برنامه ریزی می‌کنند.آنها درباره خطوط و ایستگاه های عرضه هر گروه از اجناس به توافق رسیده اند و به این ترتیب، هنگامی که اجناس را به فروشندگان تحویل می‌دهند، مکان فعالیت آنها را هم در مترو مشخص است تا یک کالای خاص در همه ایستگاه ها و خطوط عرضه شود.
مخدوش کردن چهره مترو، برهم زدن فضای روانی، تشکیل باندهای سازمان یافته، به خطر انداختن سلامت جامعه، تاخیر در حرکت قطارها و مزاحمت های گوناگونی که به واسطه حضور دست فروشان به وجود می آید از جمله عواملی است که می بایست برای آنها چاره جویی کرد.
از اواخر سال 89 تا کنون پلیس مترو و عوامل اجرایی شرکت بهره برداری نسبت به جمع آوری دست فروشان اقداماتی را انجام داده‌اند که با واکنش های گوناگونی در بین مسئولین و شهروندان مواجه شده است.
بهمن ماه سال93 اقبال شاکری عضو شورای شهرتهران و و تقریبا 11 ماه بعد یعنی در آذر ماه سال 94 مجتبی عبداللهی معاون امور خدمات خدمات شهری شهرداری تهران خبر ا برطرف شدن معظل دست فروشی را در مترو اعلام کرده بودند اما عدم وجود قوانین، طرح دعوی دست فروشان در محاکم قضایی علیه عوامل اجرایی مترو به واسطه خلا قانونی، برخورد های ناآگاهانه مسافران مترو در حین جمع آوریدست فروشان از سر دلسوزی، پایین آمدن راندمان کارمندان مترو به واسطه عدم تمرکز در حوزه کاری خود، برهم زده شدن نظم عمومی و ایجاد سر و صدا، همکاری و تعامل غرفه های تجاری مستقر در مترو با دست فروشان به جهت نگهداری وسایل آنها در طول شبانه روز از جمله عواملی هستند که ساماندهی مقطعی این طیف را با مشکل مواجه کرده است.
سازماندهی و مرتفع کردن موضوع دست فروشی در مترو نیازمند بازنگری قوانین از طریق مجلس شورای اسلامی است. دستفروشي در مترو موضوعی تك بعدي و ساده نيست كه بتوان با ارائه يك راهكار ساده به آن براي هميشه خاتمه داد. بلكه اين معضل داراي لايه‌هاي پنهاني است كه بايد آنها را به دقت مورد مطالعه و بررسی قرار داد.شرکت بهره برداری مترو با همکاری و مشارکت سایر سازمانها و نهادهای مسئول گامهای موثری در جهت رفع این معضل اجتماعی می بایست بردارند.
شهرداری تهران،وزارت رفاه،وزارت کشور، سازمان تامین اجتماعی، نیروی انتظامی، سازمان بهزیستی، قوه قضائیه از جمله ارگان‌هایی هستند که می توانند وارد عرصه ساماندهی شوند.
به تازگی احمدی بافنده مدیر عامل شرکت بهره برداری مترو تهران، از توزیع فرمهای خود اظهاری جهت ساماندهی دست فروشان در مترو خبر داده تا از این طریق عده ای سود جو را از عده ای نیازمندشناسایی کنند. در این طرح به زنان دست فروش در 102 ایستگاه متروغرفه هایی واگذار می شود و همچنین مردان دست فروش به 50 شب بازار و روز بازار هدایت خواهند شد.
چنین طرحی در آذر ماه سال 89 توسط حجت‌الاسلام سید محمد حسینی رییس شورای فرهنگی شرکت بهره‌برداری مترو تهران رسانه ای شده بود. در این طرح برای مقابله با پدیده دستفروشی مقرر شده بود با همکاری نیروی انتظامی از فعالیت دستفروشان در داخل قطار ممانعت شود و در عوض غرفه‌هایی را در ایستگاه‌ها به صورت رایگان در اختیار این افراد قرار گیرد تا درمحدوده همان غرفه کالاهای خود را عرضه کنند. اما متاسفانه دستفروشان معتقد بودند که کالای آنها در سالن گذر مسافران قطعا در مقایسه با داخل واگن‌ها مشتری کمتری دارد و این طرح هم با شکست مواجه شد.
عدم برخورد ریشه‌ای با پدیده دستفروشی که روز به روز بر پیچیدگی این معادله چند مجهولی می‌افزاید سالهاست که موفقیتی در پی نداشته است. هنوز ساز و کارهای مناسب و ورود دستگاههای مختلف به صورت جدی در ساماندهی دست فروشان شکل نگرفته است.
از آنجا که ساماندهی معظل دست فروشی به عوامل متعددی بستگی دارد و بايد برای ساماندهی آن دستگاههای مختلفی وارد عمل شوند به نظر با توجه به سوابق قبلی طرح های این چنینی در مترو آینده موفقی در انتظار این طرح در دراز مدت نیز وجود ندارد.
علیرضا عیوضی
نظر شما