فایده شبکه‌های اجتماعی بسیار بیشتر از آسیب آن است

سعیدرضا عاملی استاد تمام رشته ارتباطات دانشگاه تهران است. عضویت در شورای عالی فضای مجازی با حکم رهبر معظم انقلاب، هفت سال معاونت برنامه‌ریزی و فناوری اطلاعات دانشگاه تهران و ریاست دانشکده مطالعات جهان بخشی از سمت‌های اجرایی اوست.

برای دیدن آثار علمی و تحقیقاتی‌ پروفسور سعیدرضا عاملی، وقتی صفحه مربوط به مشخصات او در سایت دانشکده مطالعات جهان باز می‌شود، باید دقایقی‌ برای رسیدن به انتهای صفحه صرف کرد.

عاملی در گفت‌وگویی تفصیلی با ایسنا ضمن تشریح و واکاوی مختصات اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، بایسته‌های حضور در فضای مجازی را مورد اشاره قرار داد و با انتقاد از عدم پرداخت صحیح به موضوع گفت: آسیب‌زایی شبکه‌های اجتماعی بسیار کمتر از ابعاد مفید آن است اما متاسفانه تکنولوژی هراسی، ذهنیت غالب در جامعه ماست. در ادامه، اظهارات صریح عضو شورای عالی فضای مجازی را می‌خوانید.

رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی پیرامون مختصات «اینترنت» تصریح کرد: معماری اینترنت سه ویژگی دارد؛ یکی از ویژگی‌ها ماژولار بودن محیط است. ماژولار بودن به این معناست که فضای اینترنت از ماژول‌های مختلف تشکیل شده است. هر موژول یک نود مرکزی و نودهای ارتباطی دارد که می‌تواند مثلا ۱۰ نقطه را به یک نقطه و هرکدام از آن ۱۰ نقطه را به یکدیگر وصل کند. در چنین حالتی خوشه‌های ماژول‌های مختلف شکل می‌گیرد، به هم متصل می‌شوند و محیط ماژولار را ایجاد می‌کنند. در این محیط، ارتباط چندشاخه‌ای، چندارتباطی، باهم‌ارتباطی، بیرون‌ارتباطی، درورن‌ارتباطی، ارتباطات طولی و ارتباطات عرضی فراهم می‌شود. بنابراین معماری اینترنت مبتنی بر ارتباط شبکه‌ای است.وی ادامه داد: خصیصه دوم اینترنت لایه‌ای‌بودن محیطی است؛ به این معنا که از لایه‌های مختلفی تشکلیل شده است، مثل لایه‌های داده‌ای که در GIS تشکیل می‌شود. GIS شهر را بر اساس لایه‌های دیتا از هم جدا می‌کند؛ مثلا لایه‌هایی مربوط به داده‌های شبکه برق یا آب و فاضلاب وجود دارد. در حال حاضر GIS شهر تهران بیش از ۱۰۰ لایه داده‌گذاری شده است. خود این لایه‌ای‌بودن فضای اینترنت شرایطی را فراهم می‌کند که گروه‌های هم‌سنخ به یکدیگر متصل شوند و لایه‌های تخصصی و حرفه‌ای تشکیل دهند که تقسیم‌بندی‌های مختلف بر مبنای تقسیم کار اجتماعی و تخصصی امکان‌پذیر می‌شود.

این استاد ارتباطات افزود: ویژگی سوم اینترنت، یک‌پارچه بودن محیط است. یک‌پارچگی مفهومی است که در دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی شکل گرفت و به آرامی به روند گفتمان غالب دانش تبدیل شد. از دهه ۸۰ میلادی به این‌ سو، از دانشی به نام «دانش یک‌پارچه» صحبت می‌شود. معنی یکپارچگی این است که برای رسیدن به هدف به همه عوامل و متغیرها توجه می‌شود و در واقع یکپارچگی تامین هدف در همه جا و تامین ارتباط یکپارچه بین عوامل تاثیرگذار بر پدیده است.

عاملی با بیان این که محیط اینترنت محیط یکپارچه‌ است، اظهار کرد: الگوریتم محیطی اینترنت به گونه‌ای است که می‌تواند شرایطی را فراهم کند که اتفاقی یکپارچه‌ برای همگان رخ بدهد. استانداردسازی جزء لاینفک این محیط محسوب می‌شود، بنابراین اگر احراز استاندارد نکند، شناخته نمی‌شود.

وی در توضیح این موضوع گفت: کاربر تنها وقتی روی موج خاصی باشد، می‌تواند رادیو فرهنگ را بگیرد لذا موج‌های ارتباطی وجود دارد که مبنای استانداردهای یکپارچه اینترنت را تعریف کرده است. شبکه‌های اجتماعی بر همین بستر ماژولار، لایه‌ای و یک‌پارچه سوار است، بنابراین می‌تواند ارتباطات شبکه‌ای به‌وجود بیاورد. این ارتباط شبکه ای در ظرف ارتباطات بین فردی، بین‌گروهی و حتی بین دیوایس‌ها، نرم‌افزارها و سیستم‌های ارتباطی شکل می گیرد.

دکتر عاملی تصریح کرد: متاسفانه به دلیل عدم اهتمام جدی، فاصله آمادگی الکترونیک جمهوری اسلامی ایران که شاخص آن به آمادگی شبکه (Network Readiness) تغییر کرده است، با کشورها پیشرفته و کشورهای میانی روز به روز بیشتر می شود. در شاخص های آمادگی شبکه به طور متوسط رتبه جمهوری اسلامی ایران بالای ۱۰۰ است. این به این معناست که کشوری که در رتبه تولید علمی، جایگاه ۱۸ تا ۲۰ را در دنیا دارد، در حوزه آمادگی شبکه، جایگاه بالای ۱۰۰ را دارد و این فاصله حکایت از نوعی خلاء در مدیریت کشور و ضعف ارتباط بین توسعه فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات با دانشگاه است. البته واقعیت این هست که دانشگاه ها نیز در این حوزه یک فاصله علمی جدی دارند.

وی افزود: به نظرم دغدغه‌های مقام معظم رهبری در استفاده بهینه از این فضاست و نگاه ایشان بیشتر بعد افزایش بهره‌وری، بهره‌مندی و توسعه‌ای دارد و البته ابعاد مرتبط با حفاظت از ارزش های اسلام و تامین سلامت و سعادت جامعه امر مهمی است که در محور دغدغه‌های ایشان نیز هست. ما باید بتوانیم در فضای دوم جمهوری اسلامی ایران مثل فضای اول، اجرای قوانین و مقررات و تسهیل امر زندگی عمومی و تخصصی و تامین استانداردهای کیفی را فراهم آوریم.

• پدیده‌های مرتبط با فناوری در ایران یا سیاسی می‌شوند یا سرگرمی

رئیس دانشکده مطالعات جهان در بخش دیگری از این گفت‌وگو اظهار کرد: در ایران پدیده‌های مرتبط با فناوری یا خیلی سیاسی می‌شوند یا به صنعت سرگرمی تبدیل می‌شوند؛ مثلا اولین وبلاگ ایران وبلاگی سیاسی بود و لذا همه ذهنیت‌ها به یک‌باره درباره وبلاگ عوض شد. به تبع این اتفاق، وبلاگ به عنوان جایی دیده می‌شد که می‌تواند جریان اپوزوسیون را تقویت کند. شبکه‌های اجتماعی هم هر دوجنبه را در خود دارند. ولی واقعیت این هست که فناوری ارتباطات و اطلاعات استفاده گسترده در مدیریت امر زندگی در عرصه های مختلف ترافیک، مدیریت شهری، ارتباطات سلامت، عملیات جراحی و درمان در حوزه پزشکی و بسیاری از حوزه های دیگر را بر عهده دارند.

عاملی خاطرنشان کرد: ما مطالعه‌ای ملی در ایران انجام دادیم مبنی بر این که "افراد برای چه از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند؟" واقعا پاسخی که دریافت شد خیلی جالب بود. ۸۵ درصد افراد مورد مطالعه ابراز می‌کنند برای ارتباط فامیلی و خانوادگی از این شبکه‌ها استفاده می‌کنند.

وی گفت: چنانکه می‌دانید امروزه پراکندگی میان خویشاوندان از لحاظ داخلی و بین‌المللی زیاد است. فضای ارتباطات شبکه‌ای همزمان امکان تبدیل پراکندگی و دوری به نظامند شدن و نزدیکی را فراهم ساخته است. باید در نظر داشت که بُعد آسیب‌زایی شبکه‌های اجتماعی خیلی کمتر از بُعد مفید آن است. شبکه‌های اجتماعی می‌توانند تبدیل به فضای تخصص حرفه‌ای شوند که تأمین‌کننده ارتباطات هم‌زمان بین ذی‌نفعان آن حوزه را تشکیل می‌دهد.

عضو شورای عالی فضای مجازی تصریح کرد: توانشی که شبکه‌های اجتماعی در ارتباطات انسانی به وجود می‌آورند، بسیار بالاست. مثلا زمانی است که من به عنوان شهروند در شهرم در محدوده یک پزشک متخصص قرار دارم و ظرفیتی که من را به شبکه‌ای متصل می کند که دسترسی به همه پزشکان متخصص در ظرفیت ملی را دارد، دو ظرفیت متفاوت است.

• استفاده ناهنجار از شبکه‌های اجتماعی بر اساس برآوردها پنج درصد است

عاملی اظهار کرد: استفاده ناهنجار از شبکه‌های اجتماعی مثل نشر هرزه‌نگاری‌ها بر اساس برآوردها پنج درصد است و قطعا وظیفه نظام حکم‌رانی در این زمینه، اعمال حاکمیت است که بخشی از اعمال حاکمیت از طریق قانون صورت می‌گیرد. همان‌طور که فضای فیزیکی دارای قانون و مقررات است، فضای مجازی هم به قانون و مقررات نیاز قطعی دارد و نیاز آن به مراتب بالاتر از فضای فیزیکی است.

وی یادآور شد: در فضای فیزیکی، ما برای رد شدن از چهارراه، قانون داریم. چراغ قرمز و علائم راهنمایی رانندگی قوانینی هستند که به ما می‌گویند بایستیم، حرکت کنیم یا در حالت آماده رفتن باشیم. در فضای فیزیکی اگر کسی به حریم خصوصی کسی وارد شود، بر اساس قانون می‌توان از او شکایت کرد. باید در فضای مجازی هم شرایطی را ایجاد کنیم که ضمن استفاده از ظرفیت‌های این فضا، قوانین و مقررات نیز رعایت شود. لذا مهم‌ترین چیزی که می‌تواند استفاده فضای مجازی را منطقی کند، تدوین و اجرای قوانین و مقررات است.

رئیس دانشکده مطالعات جهان اظهار کرد: زمانی که تلفن وارد زندگی مردم شد، مردم پای تلفن قصه رستم وسهراب برای هم تعریف می‌کردند و صحبت‌ها طولانی بود. در حال حاضر هم فرهنگ استفاده از موبایل را نداریم. کسی که موبایل دست دارد، نباید ۱۰ دقیقه حرف بزند زیرا موج‌های موبایل خطرناک است و آسیب زیادی می‌رساند.

عاملی ادامه داد: شبکه‌های اجتماعی هم یک پدیده جدید ارتباطی هستند که ریشه‌شان در صنعت همزمان ارتباطات است. این صنعت که در اواخر قرن ۱۹ به وجود آمد، امکان ارتباط با فرامحل و فرامکان را فراهم کرده است. تلگرام، لاین، واتس‌آپ و ... خدمات متفاوتی می‌دهند اما از منطق واحد «امکان ارتباط حاضر با غایب» تبعیت می‌کنند.

وی با طرح این پرسش که "آیا ما با هرکسی ارتباط برقرار می‌کنیم؟"، خاطرنشان کرد: اصولا افراد با شخصی که هیچ شناختی نسبت به او ندارند، ارتباط نمی‌گیرند یا به هر محله‌ای نمی‌روند چون ممکن است محله خوبی نباشد. علاوه بر این، بحث سنخیت و عدم سنخیت نیز در این حوزه وجود دارد. ممکن است من علاقه داشته باشم با جامعه آکادمیک ارتباط داشته باشم و دیگری علایق دیگری داشته باشد.

• سواد ارتباطات شبکه‌ای یک ضرورت قطعی است

رئیس مرکز پژوهشی سیاست های فضای مجازی افزود: ما به سواد جدید نیاز داریم؛ سواد اینترنتی یا به طور خاص‌تر سواد ارتباطات شبکه‌ای یک ضرورت قطعی است.

• ويژه همشهري آنلاين:  مفاهیم: سواد رسانه‌ای چیست؟

هرچیزی به سواد مربوط به خود نیاز دارد. در سواد اینترنتی ما از چهار سطح سواد صحبت می کنیم: ۱)سواد دانشی، ۲) سواد مهارتی، ۳) سواد حقوقی و ۴) سواد انتقادی. سواد دانشی یعنی من بدانم که عملکردها، ظرفیت‌ها، خطرات و واقعیات فضای مجازی چیزی و با عمکردهای نرم افزار گسترده این فضای آشنا شوم و روش کار کردن در این محیط را بیاموزم.

عاملی ادامه داد: ما عمیقا نیازمندیم سطح دانش اینرنتی را افزایش دهیم. صداوسیما حجم اطلاعات سوادی که درباره فضای مجازی می‌دهد، بسیار کم است و تکنوفوبیا یا تکنولوژی‌هراسی بر ذهنیت اجتماعی و رسانه ملی ما غلبه دارد. من هر بار به رسانه ملی می‌روم این گله را دارم که همیشه از آسیب می‌گویند؛ البته آسیب هست اما ظرفیت هم وجود دارد. ما باید سواد مردم را افزایش دهیم. سواد شبکه‌های مجازی، سطح بالاتری از سواد خواندن ونوشتن است.

وی تصریح کرد: سطح دوم سواد اینترنیت یعنی سواد مهارتی بسیار مهم است. سواد مهارتی عمومی ایران از ۱۰۰، چیزی حدود ۱۱ است. سواد مهارتی عمومی به این معناست که فرد بتواند یک ویندوز را روی کامپیوترش نصب کند یا یک فیلترینگ برای فرزندش روی سیستم قرار بدهد. البته سواد مهارتی گستردگی زیادی دارد. سواد مهارتی را می‌توان در دو سطح سواد مهارتی عمومی و سواد مهارتی تخصصی تقسیم نمود. در سطح سواد مهارتی عمومی، کاربران باید روش نصب نرم‌افزارهای مختلف را بدانند و بتوانند از اپلیکیشن‌های مرتبط زندگی روزمره استفاده کنند. در سطح سواد مهارتی تخصصی؛ باید تخصص‌ها توسعه اینترنتی پیدا کنند که این امر به صورت طبیعی اتفاق افتاده و خواهد افتاد.

این استاد ارتباطات ادامه داد: در سطح سوم به سواد حقوقی اینرنتی نیاز است. افراد باید بدانند دارای چه حقوقی هستند و چه خطراتی آنها را تهدید می‌کند و زمانی که خطر آنها را تهدید کرد به لحاظ حقوقی چه اقدامی می‌توانند بکنند. ما اصلا از حقوق فضای مجازی برای مردم صحبت نمی‌کنیم.

عاملی درخصوص سطح چهارم سواد اینترنتی یعنی سواد انتقادی گفت: علت ای نکه سواد رسانه‌ای در دهه ۶۰ مطرح شد، این بود که در خود غرب هم دغدغه فرهنگ، دین، ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی دغدغه‌ای جدی بود و هنوز هم هست اما سطحش تغییر کرده است. آنها بحث سواد رسانه‌ای را مطرح کردند و گفتند الان تلویزیون و رادیوهای متعددی به وجود آمده است. یک راه این است که به تماشگر بگوییم چه شبکه‌ای را ببیند و کدام را نگاه نکند یا اینکه مجوزش را لغو کنیم. این‌ها راه‌های کنترلی است. راه دیگری که در نظر گرفتند این بود که دانش جامعه را بالا ببرند تا جامعه بتواند خوب و بد را تشخیص بدهد و اسم این را سواد انتقادی و تحلیلی گذاشتند تا فرد خودش قدرت تشخیص پیدا کند.

• جامعه گمان می‌کند که فیلتر امری خلاف آزادی مردم است/ آزادی در چارچوب قانون معنا پیدا می‌کند

وی خاطرنشان کرد: ما متاسفانه به جای اتخاذ چنین تدابیری، مدام به فیلترینگ روی آوردیم. از نظر شخص من فیلتر لازم است ولی کافی نیست. در آمریکا نظرسنجی‌ نشان داده است که بالای ۷۰ درصد حتی سانسور اینترنت را لازم می‌دانند.

عضو شورای عالی فضای مجازی تصریح کرد: ما یک سطحی‌نگری در جامعه‌مان داریم و جامعه گمان می‌کند که فیلتر امری خلاف آزادی مردم است؛ غافل از این که آزادی، مفهومی است که بسیار مورد سوءاستفاده قرار گرفته است. آیا شما می‌توانید بگویید چون آزادی هست پس همدیگر را به قتل برسانیم؟ البته مصادیق فیلترینگ در ایران با جهان قابل مقاسیه نیست زیرا نظام ارزشی آنها با ما متفاوت است. نظام ارزشی ما بر مبنای دین شکل گرفته است و بر مبنای دین می‌گوییم که چه چیزی قانونی و چه چیزی غیرقانونی است اما نظام آنها بر اساس ارزش لیبرال است.

عاملی در توضیح این موضوع اظهار کرد: لستر بحث خوبی راجع به نیومدیا (رسانه‌های جدید) دارد. می‌گوید رسانه‌های جدید یک پیوست ایدئولوژیک دارند که پیوست ایدئولوژیکشان هم لیبرال‌ بودن محیط است. او می‌خواهد دسترسی برای همه چیز را آزاد بگذارد اما ما نمی‌خواهیم دسترسی را برای همه چیز آزاد بگذاریم. به نظر من منطق و عقل هم اقتضا می‌کند. اگر برای مردم تبیین شود و از آنها بپرسیم که آیا شما می‌خواهید همه چیز نسبت به شما آزاد باشد، به نظر من جواب منفی خواهد بود. قطعا می‌گویند من می‌خواهم امنیت داشته باشم و من آزادی را با احراز امنیت، حفظ حریم خصوصی و تامین اجتماعی می‌خواهم.

وی گفت: بی‌تردید هر آزادی‌ای شایسته و سزاوار نیست. آزادی در چارچوب قانون تعریف می‌شود و در چارچوب قانون است که معنا پیدا می‌کند. در غرب هم به همین صورت است فقط نوع قانونگذاری فرق می‌کند؛ لذا نوع فلیترینگ و سانسور محیط هم فرق می‌کند. شاید ما نسبت به غرب حجم فیلترینگ گسترده‌تری داشته باشیم. بسیاری دسترسی به هرزه‌نگاری‌ها را حتما فیلتر می‌کنند. در غرب به دو موضوع کتابخانه و کودک حساسیت نشان می‌دهند. از کاربر کتابخانه نسبت به در معرض قرار گرفتن هر دیتایی جلوگیری می‌شود. من در کتابخانه LSE به جی‌میلم دسترسی نداشتم چون گرداننده معتقد است کاربر به کتابخانه آمده تا کار علمی انجام دهد. وقتی کاربر پهنای باند کتابخانه را مصرف می‌کند باید برای مصرف علمی باشد.

• دو محور قانون و سواد اینترنت، فضای مجازی را اصلاح می‌کند

رئیس دانشکده مطالعات جهان افزود: به نظر من دو محور قانون و سواد اینترنت، فضای مجازی را اصلاح می‌کند. اگر این دو وجود داشته باشد الگوی مصرف عوض می‌شود.

عاملی با ذکر یک آمار از آمریکا گفت: طبق آمار، در آمریکا ۵۵ درصد مشاغل نیازمند مهارت اینترنتی است؛ یعنی اگر فرد مهارت اینترنتی نداشته باشد، اصلا نمی‌تواند شغل پیدا کند. پیش‌بینی‌شان این است که این آمار در این دهه به بالای ۷۸ درصد ‌برسد.

وی تصریح کرد: ما در حال حاضر به همه ظرفیت‌های جهان که در فضای مجازی وجود دارد، وصل شده‌ایم. تصور ما از اینترنت این است که می‌توان به همه جای اینترنت دسترسی داشت. خیلی جاها از کاربر، نام کاربری و رمز عبور می‌خواهد و آنجا که از شما شناسه می‌خواهد، امکان دسترسی به داده را نمی‌دهد تا مطمئن شود که شما جزو مشتریان ذی‌نفع شناخته‌شده دارای هویت هستید. یکی از عواملی که مسائل آسیب‌زای فضای مجازی جهان را حل می‌کند، همین بحث احراز هویت است.

این عضو شورای عالی فضای مجازی افزود: اگر هویت فرد مشخص نباشد، هر کس هر کاری دلش بخواهد انجام می‌دهد. مرد ۷۸ ساله نقش دختر ۱۵ ساله را بازی می‌کند و به این ترتیب هزاران بحران اجتماعی ایجاد می‌شود. البته این قبیل موارد زیاد نیست اما ممکن است افزایش پیدا کند.

عاملی افزود: نامعین بودن هویت در فضای مجازی می‌تواند بحران‌زا باشد. فرض کنید کسی با شما تماس بگیرد اما بدون معرفی بخواهد با شما صحبت کند. در محیط مجازی، طبیعی‌کردن برخی رفتارها وجود دارد. شما در محیط فیزیکی با یک فرد غریبه به راحتی صحبت نمی‌کنید اما در محیط مجازی این کار را می‌کنید. چرا؟ چون نامعین است و هنجارشکنی‌ها آشکار نمی‌شود. فرد هر حرفی را می‌زند، هر تصویری را می‌فرستد، هر رفتار ناهنجاری را مرتکب می‌شود، از آیکون‌هایی که غیر متوقع است استفاده می‌کند ولی وقتی که هویت مشخص باشد، آن وقت هر شبکه اجتماعی‌ای هم تشکیل شود، افراد با هویت مشخص ارتباط برقرار می‌کنند و در قبال رفتارشان مسئولیت خواهند داشت. چیزی که در فرد یک نوع خودکنترلی به وجود می‌آورد، این است که احساس می‌کند هر خطایی مرتکب شود، باید پاسخگو باشد.

وی اظهار کرد: یکی از تعابیری که درباره حکمرانی جدید به کار می‌برند، «حکمرانی خوب» است که یکی از شاخصه‌های آن «شفافیت» است. شفافیت یعنی هویت‌ها مشخص باشد. مشخص باشد چه کسی با چه کسی حرف می‌زند و چه کسی برای چه کسی مطلب می‌فرستد. یکی از تبعات این حک‌رانی، پاسخگویی و مسئولیت اجتماعی است.

عضو شورای عالی فضای مجازی ادامه داد: بنیان مسئولیت اجتماعی بر این قرار دارد که در کل موقعیت‌های اجتماعی و کدهای اخلاق حرفه‌ای، اخلاق و مسئولیت اجتماعی به قانون تبدیل شود. در این وضعیت، اگر من خلاف قانون رفتار کنم، شما می‌توانید من را مورد بازخواست قرار بدهید. مولفه‌های حکومت خوب که در واقع به عنوان حکمرانی جدید و مدرن از آن یاد می‌کنند، شفافیت، در دسترس بودن و پاسخگویی است.

• اصولا فرد خلافکار از این که کسی به اطلاعاتش دسترسی داشته باشد، می‌ترسد

عاملی با ذکر یک تناقض در دیدگاه برخی منتقدان اظهار کرد: پارادوکسی در این زمینه وجود دارد. کسانی که این نقد را می‌کنند، نگران دسترسی دولت آمریکا به اطلاعاتشان نیستند اما نگرانند که دولت جمهوری اسلامی ایران به اطلاعاتشان دست پیدا کند! الان بحث تلگرام وجود دارد که سرورهای نگهداری داده در ایران نیست. چه کسی به آن دسترسی دارد؟ بالاخره دسترسی به داده‌های گوگل با کیست؟ گوگل خودش را به دولت آمریکا پاسخگو می‌داند و در موارد لازم، دیتایش را در اختیار دولت آمریکا می‌گذارد. این گروه که به داخلی‌شدن سرور اعتراض دارند، قاعدتا به آن دسترسی هم باید اعتراض داشته باشند.

وی گفت: اصولا فرد خلافکار از این که کسی به اطلاعاتش دسترسی داشته باشد، می‌ترسد. کسی نباید تصور کند که چون دیتا خارج از کشور است و دولت ملی ایران به آن دسترسی ندارد، بنابراین پیگری قانونی هم صورت نمی‌گیرد. همین کاربر اگر به حوزه جرائم مربوط به خطرزایی در کشور آمریکا یا انگلستان ورود پیدا کند، قانون با او برخورد می‌کند.

رئیس دانشکده مطالعات جهان تصریح کرد: قانونی بعد از ۱۱ سپتامبر و ۷ ژوئیه به نام توقف و جستجو (Stop and Search) و جلوگیری (Prevent) در انگلستان تصویب شد که بر اساس آن می‌توان فرد را شش ماه متوقف و زندانی کرد. کسی حق پرسش ندارد و فرد به خاطر جرمی که شناخته‌شده نیست، از گوانتانامو سردرمی‌آورد. کیس‌هایی که جرمی نکرده بودند، هم بر اساس این قانون زندانی شدند و بر مبنای گمانه‌زنی‌های جرم، آنان را چندین ماه در زندان‌ آمریکا نگه داشتند. ما در خود دانشگاه تهران می‌خواستیم استفاده از پهنای باند بر مبنای کد شناسایی صورت بگیرد. هدف این بود که هر کسی سهمیه مشخصی داشته باشد و این طور نباشد که فردی چندین گیگ استفاده کند و کسی چند کیلو بایت هم استفاده نکند. سال‌هاست در دانشگاه‌های اروپا وآمریکا ورود به فضای اینترنت دانشگاه بر اساس شناسه کاربری است. دانشگاه تهران این را عملی کرد. حدود ۹۰ درصد پهنای باند دانشگاه تهران مربوط به کسانی است که شناسه هویتی دارند. دانشگاه وارد این نمی‌شود که فرد از چه دیتایی استفاده می‌کند اما این یک امکان خودکنترلی برای فرد است که وقتی من دارم از این محیط استفاده می‌کنم نباید کار مجرمانه انجام دهم. اگر کسی هرزه‌نگاری دانلود کند، کار مجرمانه انجام داده است.عاملی با تاکید بر لزوم فرهنگ‌سازی در این حوزه خاطرنشان کرد: پیشنهاد اول این است که باید آموزش سواد اینترنتی با آغاز سواد خواندن و نوشتن آغاز شود یا شاید حتی قبل از مدرسه. ما سطوح ابتدایی سواد اینترنتی را آغاز کنیم. من خدمت وزیر آموزش پرورش هم عرض کردم این بحث سواد اینترنتی بحث ضروری در سطوح مختلف‌ آموزشی در تمام کشور است به دلیل این که ما تأخیر سواد و فاصله دیجیتال داریم و متاسفانه روز به روز فاصله با کشورهای پیشرفته بیشتر می‌شود.

وی ادامه داد: رسانه‌های عمومی اعم از روزنامه‌ها، رادیو، تلویزیون، سینما و ... همه باید در حوزه سواد اینترنتی به خصوص حوزه سواد حقوقی و سواد دانشی وارد شوند. سواد مهارتی خیلی اختصاصی است. نهادهای آموزشی به سطح عمومی سواد مهارتی می‌توانند ورود کنند ولی سواد مهارتی پزشک، مهندس، متخصص علوم انسانی و ... متفاوت است. سواد مهارتی را باید هر رشته‌ای برای خودش تعریف کند. این تاخیر بزرگ که وجود دارد و روز به روز در حال گسترش است، عدم تغییر در نظام آموزش کشور است.

این استاد ارتباطات افزود: آموزش عالی کشور متوجه این امر نشده است که یک جهان به جهان ما اضافه شده است و ما دو فضایی شده‌ایم؛ فضای فیزیکی و فضای مجازی. این دو فضایی‌شدن اقتضا می‌کند که رشته‌های جدیدی برای شناخت فضای جدید و استفاده بهینه از فضای دوم و استفاده همزمان و متناظر از دو فضا برای تبدیل یک فضای ترکیبی باید به وجود بیاید. مثلا در حد رشته های مرتبط با دانش وب(Web Science) رشته‌ای وجود ندارد. چقدر رشته‌های ترکیبی جدید در دنیا به وجود آمده است مثلا علوم اجتماعی اینترنت یا ارتباطات اینترنت که در دانشگاه کارتون ایجاد شده است یا «اینترنت، خانواده و جامعه» که عنوان یک رشته فوق لیسانس است یا مثلا «هنر دیجیتال» و «روزنامه‌نگاری آنلاین» و صدها رشته تحصیلی دیگر. خوشبختانه ما رشته‌های شبکه‌های اجتماعی را در دانشگاه تهران داریم ولی باز دامنه‌های گسترده‌تری وجود دارد؛ لذا به یک روند جدید نیاز داریم.عاملی با بیان این که به تناسب موضوعات متراکم، رشته‌ تحصیلی به وجود نیامده ‌است، تصریح کرد: آن‌قدر تغییرات سریع و گسترده است که به موازات دیسیپلین‌های علم تغییر و توسعه ضروری است و در آموزش عالی در جهان موضوع تغییرات، دائمی است. نسل جدیدی از آموزش است که دائما رشته‌های جدید را اضافه می‌کند. دیگر این‌گونه نیست که یک رشته را ۵۰ سال با همان عنوان و برنامه‌ درسی ثابت نگه دارید و فکر کنید که می‌توانید برای جامعه کاری انجام دهید.

وی ادامه داد: سیالیت و تغییر انفجاری در رشته‌ها به وجود آمده است. با توجه به این که توسعه، مرجع و منشاء علمی دارد، اگر این توسعه علمی را نداشته باشیم، در توسعه کشور دچار مشکل می‌شویم. در حال حاضر متخصص کامپیوتر و متخصص آی‌تی زیاد داریم اما این دانش مربوط به ۲۰ تا ۲۵ سال پیش است. این تغییراتی که تحت تاثیر اینترنت در این دو سه دهه به وجود آمده است، مثلا «اینترنت همه چیزها» به این معناست که اتصال به اینترنت تنها از طریق کامپیوتر و موبایل نیست. اتصال به اینترنت از طریق دیوایس‌ها است و دیوایس‌ها به همه چیز متصل می‌شوند؛ به آدم‌ها، اشیا، اطلاعات و فرآیندها و در واقع هرچیزی که بروز دارد، موضوع اتصال به اینترنت است. در چنین وضعیتی شما می‌توانید با دانش سنتی و کلاسیک این پدیده را مدیریت کنید؟ نزدیک به ۵۰ تیریلیون شیء در جهان وجود دارد که موضوع اتصال به اینترنت است که فقط یک درصدشان به اینترنت وصل شده است.

عضو شورای عالی فضای مجازی با اشاره به نسل پنجم وب اظهار کرد: این نسل، وب یکپارچه است و منطق مدیریت اجتماعی را عوض می‌کند. «پوکمان» یکی از خروجی‌های وب ۵ است که کاملا محیطی واقعی را به محیط مجازی متصل می‌کند؛ به گونه‌ای که شما متوجه نمی‌شوید این واقعی است یا مجازی. رفتار صد در صد واقعی با یک پدیده مجازی یا بالعکس. به این «واقعیت افزوده» می‌گویند. واقعیت افزوده این است که سطح جدیدی به واقعیت افزوده می‌کنید که مَجاز است و ماهیت صفر و یکی دارد. فیزیک و شیء نیست اما آنقدر به واقعیت نزدیک می‌شود که به آن «واقعیت افزوده» یا «واقعیت واقعی‌ترشده» می‌گویند.

عاملی خاطرنشان کرد: ما با پدیده‌های گسترده‌ای روبه‌رو خواهیم بود که از جنس وب ۵ هستند. ما وب یک یعنی وب اطلاعات، وب ۲، وب تعاملی، وب ۳، وب شبکه‌ای و وب ۴، وب هوشمند را پشت سرگذاشته‌ایم و به وب ۵ یعنی وب یکپارچه رسیده‌ایم. البته این پشت سرگذاشتن به این معنا نیست که ما این‌ها را در فضای اجتماعی‌مان پیاده کرده باشیم. ما هنوز در سطح وب تعاملی هم نتوانستیم سازه‌های لازم را به وجود بیاوریم. فرد پورتال و وب‌سایت برای دولت درست می‌کند، متوجه نیست که این وب معنای پاسخگویی به کاربر می‌دهد. تمام محیط‌های تعاملی‌اش صفر است.

• دولت الکترونیک هنوز یک شوخی است

وی با ارائه آماری اظهار کرد: بر اساس پایشی که انجام دادیم، متوجه شدیم ۹۷ درصد وب‌سایت‌های ایران شناسه ‌هویتی نمی‌خواهند یعنی این که محیطی جدی‌ به شمار نمی‌روند. شما برای دسترسی به حساب شخصی‌تان در بانک به شناسه هویتی نیاز دارید زیرا آنجا کار جدی انجام می‌دهید. حالا دنیا هرچه به این سمت برود که شناسه‌های هویتی نقش جدی‌تری پیدا کنند معنایش این است که وارد دنیای استفاده کارآمدتر از محیط مجازی شده‌ایم. دنیای مجازی باید دارای پویایی باشد که به شهروند خدمات بدهد.

این استاد ارتباطات با بیان اینکه دولت الکترونیک هنوز یک شوخی است، تصریح کرد: دولت الکترونیک زمانی تبدیل به یک کار جدی می‌شود که مردم نیازمند مراجعه به دوایر دولتی نباشند. الان در بسیاری از زمینه‌ها نیاز دارند. ما نتوانستیم، اما دولت کره موفق شده که مراجعه به دوایر دولتی را صفر کند. از نظر من اگر ما به این فضا برسیم، آن وقت می‌توانیم ادعا کنیم که در راستای تامین عدالت اجتماعی گامی برداشته‌ایم و توانسته‌ایم جلوی فساد اداری یا تخریب روانی یک شهروند را بگیریم.

عاملی افزود: یک شهروند وقتی به یک محیط اداری می‌رود و کارش انجام نمی‌شود، آزار می‌بیند. اگر من بتوانم کاری کنم که او این آزار را نبیند، ثواب الهی انجام داده‌ام. ما در روایاتمان داریم که اگر کسی رفع کرب کند و باری از دوش مردم بردارد، ثواب هزار بار زیارت خانه خدا نصیبش می‌شود. خداوند یک جامعه سالم، آرام و دارای ارتباطات خوب را برای ما تدبیر کرده است. دین این است. دین ایده‌ای است که سلامت زندگی را هدف خود قرار داده است. هدفش این است که انسان آرامش داشته باشد. به نظر من، ما به وجود آمده‌ایم که بتوانیم به این محیط برسیم.

وی اظهار کرد: فضای مجازی این ظرفیت را دارد که بتواند بسیاری از مولفه‌های اسلامی و الهی را محقق کند. البته آسیب‌هایی ‌هم دارد؛ همان‌طور که جهان فیزیکی هم دارای آسیب‌هایی است. آسیب‌های جهان مجازی می‌تواند به جای این که یک نفر را نشانه بگیرد، همه کاربران را نشانه بگیرد و از همین جهت است که نگرانی‌های بیشتری درباره فضای مجازی وجود دارد. باید وارد این عرصه بشویم تا هم بتوانیم آسیب‌هایش راکاهش دهیم، هم شهروندان را تقویت کنیم و هم خدمات اجتماعی را توسعه دهیم.این استاد ارتباطات گفت: رسانه‌ ملی باید بیان و فکر همه آحاد اجتماعی ایران را نمایندگی کند و بتواند برای جامعه به خصوص اقلیت‌های اجتماعی، صدا ایجاد کند. اخلاقی قابل ستایش در برخی از فرهنگ‌ها وجود دارد که از اخلاق دینی برخاسته است. مثلا در ژاپن به سمینار می‌روید و غریب هستید، مسئولان آنجا سراغ فرد غریب می‌روند. توجه به اقلیت‌های اجتماعی بسیار مهم است و رسانه ملی باید بتواند برای اقلیت‌های اجتماعی بیان ایجاد کند. وقتی این صدا در رسانه‌ ملی وجود داشته باشد، اعتماد به رسانه ملی بیشتر می‌شود و مخاطب، سمت سایر رسانه‌ها نمی‌رود یا این هم به عنوان یک انتخاب مهم برای او وجود دارد.

عاملی با تاکید بر لزوم تعریف آزادی بیان، تصریح کرد: آزادی بیان به معنای آزادی بیان دروغ، آزادی بیان به معنای آزادی در تخریب دیگران و زیر پا گذاشتن ارزش‌های دینی یک جامعه نیست. آزادی بیان در جامع لیرال هم دارای حدود و ثغور و البته محدودیت‌هایی است. در جوامع لیبرال هم اگر یک‌ سری حدود آزادی بیان را رعایت نکنید از همان علیه‌ فرد استفاده می‌کنند. یعنی اگر من دروغی راجع به فردی گفته باشم، آن فرد می‌تواند علیه من استفاده کند. تا نگفتم مشکلی ندارم و موقع گفتن هم مشکلی به وجود نمی‌آید اما بعد از گفتن می‌تواند به نفع یا علیه من استفاده ‌شود. پس آزادی بیان، یک امر مطلق نیست.

وی ادامه داد: آزادی بیان مربوط به بیانی است که درست باشد و حقیقتی در آن وجود داشته باشد وگرنه فرد درباره رییس‌جمهور، وزرا و ... دروغ بگوید و ما بگوییم آزادی بیان است و اجازه بدهیم دروغ بگویند، درست نیست. اگر ما این را آزادی تلقی کنیم، معنایش این است که یک شیر درنده را رها کنیم و بگوییم آزادی است و بگذاریم این آزاد باشد. روایتی است که می‌گوید زبان، مثل سگ هار می‌ماند و می‌تواند مردم را بگزد و آسیب ایجاد کند. یا حضرت امیر (ع) می‌گویند، زبان مثل نیزه تیز است که ضررش بالاتر از نیزه است. گاهی با کلام، قلب کسی شکسته می‌شود یا دچار آزار روحی می‌شود و تمام سرمایه‌های اجتماعی‌اش زیر سوال می‌رود.

عضو شورای عالی فضای مجازی گفت: جامعه باید آموزش ببیند که وقتی از آزادی بیان صحبت می‌شود، منظور دقیقا چیست. الان بحث دسترسی آزاد به اطلاعات، قانونی دارد و کمیته اجرایی هم برای اجرا کردن این قانون به وجود آمده است. ما هم در مجموعه پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی استانداردهای وب را برای قانون دسترسی آزاد به اطلاعات تعریف کرده‌ایم که وب باید چه شرایطی داشته باشد که شاخص‌های دسترسی آزاد اطلاعات را تامین کند. هر چه بتوانیم با این زبان استاندارد جلو برویم به نظرم راه بهتری را رفته‌ایم.

• در فضای عادی زندگی نمی‌کنیم

عاملی خاطرنشان کرد: این هم نباید از نظر دور داشت که جمهوری اسلامی ایران به دلیل انقلاب اسلامی، انقلابی جهانی شده است. انقلاب اسلامی خلاف جریان نظام سرمایه‌داری دنیا، حاکم بر غرب و خلاف بسیاری ازجریان‌های اجتماعی دنیا محقق شد. لذا این یک پدیده غیرمتوقع در فضای اجتماعی جهان بود. دشمن هم زیاد دارد؛ از سلطنت‌طلب‌ها و مارکسیست‌ها گرفته تا اپوزیسیون‌هایی که به طرق مختلف تصویرسازی منفی علیه ایران می‌کنند. بنابراین ما در فضای عادی زندگی نمی‌کنیم.

وی افزود: ممکن است اتفاقاتی در این شرایط رخ بدهد که یک خواسته‌هایی به ضرر خودمان به وجود بیاورد. قدرت نرم یعنی همین. نای می‌گوید قدرت یعنی این که تو بتوانی تقاضایی در جامعه مورد هدفت به وجود بیاوری که این تقاضا علیه خودش استفاده می‌شود. اینکه صیاد دنبال ماهی بدود طبیعی است اما اگر ماهی در به ‌در دنبال صیاد بگردد، جای تعجب دارد. این دیالکتیک سوردل است. جامعه چیزی را تقاضا می‌کند که به نفعش نیست.

صیاد از پی صید دویدن عجبی نیست

صید از پی صیاد دویدن عجب است

رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی در بخش دیگری از این گفت‌وگو اظهار کرد: تا بحث شبکه ملی اطلاعات در ایران به وجود آمد، عده‌ای هراسناک شدند؛ در صورتی که شبکه‌ ملی اطلاعات کارش صیانت از داده کشور بود. شبکه ملی اطلاعات یعنی صیانت از سرمایه داده‌ای کشور. امروز اهمیت داده از فیزیک بیشتر است؛ یعنی این که اگر ما را تحریم اینترنتی کنند که بحثش هم در جریان است، فردا من نمی‌توانم ارتباطات مجازی داشته باشم. با این فرض که داده‌های ما در سرورهای خارجی بماند، ما دیگر نمی‌توانیم داخل ایران از این امکان بزرگ پیشرفت بهره ببریم.

عاملی ادامه داد: شبکه ملی اطلاعات می‌خواهد، یک ظرفیت ذخیره‌سازی اطلاعات در جایی قرار بگیرد و تبدیل به خدمات شود چون دولت الکترونیک منهای اطلاعات و داده تحقق‌پذیر نیست. سرویس بر اساس اطلاعات ارائه می‌شود. ما الان می‌خواهیم بحث هدفمندی یارانه ها را دنبال کنیم. یکی از مشکلات، فقدان اطلاعات لازم است. یعنی "داده‌ فراگیر" نداریم که بدانیم به چه کسی پول هدفمندی تعلق می‌گیرد. شما می‌بینید نگرانی در سطح ملی به وجود می‌آید که اطلاعات شخصی افراد در اختیار دولت قرار می‌گیرد. مگر دولت می‌خواهد از این اطلاعات چه استفاده‌ای کند؟

وی افزود: این کار هم‌افزایی و یکپارچه کردن مجموعه داده‌های کشور است. یک سری داده جدی در کشور داریم. مثلا همین که امروز اطلاعات لحظه‌ای مصرف انرژی را داریم، به دلیل شبکه داده پمپ بنزین‌هاست که بزرگ‌ترین شبکه‌ داده‌ای کشور است یا ثبت احوال کاملا به‌روز است. دیگر نیاز نیست برای هر کاری فتوکپی شناسنامه ببرید. به مجرد این که کد ملی شما را بگیرند، مجموعه‌ای از اطلاعات فردی آنجا هست و نیازمند کار تکراری نیست. هم‌افزایی این اطلاعات موجود داده‌ای در ظرف شبکه ملی، شبکه ملی اطلاعات را محقق می‌سازد و بعد از آن سرویس‌های تراکنش و هم‌زمان به‌وجود می‌آید. لذا باید برخی چیزها را برای مردم به درستی تبیین کنیم. اگر تبیین شود، سوءتفاهم‌ها برطرف می‌شود.

عضو شورای عالی فضای مجازی با تأکید بر لزوم فراهم کردن زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی اظهار کرد: اگر ما بر حقوق شهروندی تاکید می‌کنیم و بر مبنای حقوق شهروندی که قانون اساسی آن را به رسمیت شناخته و مقرارت موضوعه آن را تعریف کرده است، گام برداریم، شهروند راضی‌تری خواهیم داشت و رضایت عمومی تامین می‌شود.

عاملی تاکید کرد: ما باید حرف‌های انتقادی و مخالف‌ را هم در عرصه صدا و سیما بیاوریم و در معرض نظر و رأی همگان بگذاریم. این در نهایت به نفع فضای عمومی کشور است. ممکن است شما با نظر من درباره قانون در فضای مجازی مخالف باشید. شما حرفتان را می‌زنید و من هم استدلالی دارم. ممکن است اعتراض داشته باشید که مسئولیت اجتماعی برای فضای مجازی یعنی بسته‌ شدن دست؛ من هم استدلالی دارم که اگر به کسی سیلی بزنم، باید مسئولیت کارم را بپذیرم. فرد به شبکه اجتماعی بیاید و کاری بکند و برخی به علت همین ارتباط‌های شبکه‌های مجازی مشکلات روحی پیدا می‌کنند. درست است که از یک سو دسترسی ایجاد می‌کند ولی دسترسی که دارای چارچوب اخلاقی و منطقی نیست، آسیب روحی به افراد می‌زند.